De recente discussie over een leeftijdscontrole voor pornosites, doet François Levrau denken aan het werk van de Franse filosoof Jean Baudrillard. Die werkte het idee uit over schijnbeelden die dermate overtuigend zijn dat ze hun band met de realiteit verliezen.
De eerste seksuele ervaring van veel jongeren begint niet in de slaapkamer, maar achter een scherm. Net daarom worden er vandaag discussies gevoerd over de zinvolheid van leeftijdscontroles voor pornosites. Critici vrezen dat dit het einde betekent van online anonimiteit. Los daarvan, waarom zou het eigenlijk een goede zaak zijn dat pornografie zo toegankelijk is? Je kan er heel wat uit leren, het werkt bevrijdend, niet elke vorm van porno is even extreem, het is kunst, zijn enkele van de argumenten pro.
Dat klopt allicht wel, maar toch is het belangrijk goed te begrijpen wat pornografie eigenlijk is. Dat kan volgens mij het beste via het werk van Jean Baudrillard. Hij had het over ‘simulacra’, dat zijn schijnbeelden die dermate overtuigend zijn dat ze hun band met de realiteit verliezen. Ze leiden dan een eigen leven, bestaan naast de authentieke beelden, en hebben niet zelden een enorme impact.
Hoe smaakt een aardbei?
Alvorens iets tot een simulacrum verwordt, moet het vier fasen doormaken. Ik maak het even bevattelijk met een simpel voorbeeld over ‘aardbeismaak’. In de eerste fase is er sprake van een ‘getrouwe kopie’ waarbij wordt getracht om de smaak van een echte aardbei na te bootsen. Denk aan ijs gemaakt van echte aardbeien.
In de tweede fase ontstaat een ‘vervormd beeld’. Allerhande kunstmatige stoffen worden gebruikt om uiteindelijk iets te bekomen dat doet denken aan de smaak van een aardbei (vb. snoep en yoghurt met een synthetische aardbeismaak).
In de derde fase begint het referentiepunt te verschuiven. Mensen herkennen de smaak niet meer vanuit de vrucht, maar vanuit andere imitaties. Men zegt niet: ‘Dit ijsje smaakt naar aardbei’, maar wel ‘Dit ijsje smaakt zoals die yoghurt.’ In de vierde en laatste fase is er sprake van een simulacrum waarbij de synthetische smaak op zichzelf staat en niet langer een verwijzing naar de aardbei inhoudt. Deze nieuwe intense smaak wordt bovendien vaak verkozen boven de originele smaak van de aardbei. Het is “even better than the real thing.” Het origineel moet zich verantwoorden tegenover zijn eigen imitatie, want: ‘Echt is slecht’. Op dat ogenblik bevinden we ons in een ‘hyperrealiteit’ waarbij de imitatie een nieuw origineel wordt.
Wat voor de aardbei geldt, zien we terug in talloze domeinen: van romantische komedies tot de zorgvuldig geconstrueerde levens van influencers, van de producten die AI genereert tot, jawel, onze menselijke seksualiteit. Ook daar voltrekt zich een proces in fasen, waarin pornografie uiteindelijk uitgroeit tot een op zichzelf staand simulacrum.
Gepornoficeerde seksualiteit
In de eerste fase wordt de werkelijkheid getrouw nagebootst. De pornofoto’s en filmfragmenten registreren seksuele handelingen zoals die zich voordoen tussen echte mensen. Het oogt allemaal wat amateuristisch, rommelig en het is weinig gestileerd, zoals de menselijke seksualiteit nu eenmaal is. In de tweede fase worden seksuele handelingen niet langer gewoon vastgelegd, maar zorgvuldig geënsceneerd. Het gaat om seksuele performances die voor de camera worden geproduceerd, met optimale belichting, overdreven poses, theatraal gekreun en kunstmatig opgevoerde handelingen. Wat zich op de scène afspeelt, is nog steeds herkenbaar als menselijke seksualiteit, maar het is een ‘vervormde variant’. In de derde fase verschuift het referentiepunt. Mensen beleven hun eigen seksualiteit niet langer vanuit hun eigen lichamelijke verlangens, maar spiegelen zich aan wat ze in de pornofilms en -boekjes hebben gezien. De eigen seksualiteit wordt alzo een imitatie van standjes, gekreun en scenario’s die eigenlijk helemaal niet zo vanzelfsprekend zijn. Onze seksualiteit wordt steeds meer ‘gepornoficeerd’ en de eigen intieme oorsprong vervaagt. We bootsen iets na.
In de vierde fase is de band met echte seksualiteit volledig weggevallen. Pornografie is verworden tot een volledig autonoom systeem dat louter bedoeld is voor consumptie. Het heeft niks meer te maken met lichamelijke intimiteit, maar het is een zichzelf reproducerend genre dat het alleen nog moet hebben van close-ups, bepaalde scenario’s, stereotiepe rollen, bepaalde attributen en vestimentaire keuzes.
In deze fase is pornografie dus een zuiver simulacrum dat voor velen aantrekkelijker of prikkelender is dan het origineel dat het aanvankelijk wou imiteren. “Even better than the real thing.” Op dat ogenblik bevinden we ons opnieuw in een ‘hyperrealiteit’ waarbij de imitatie een nieuw origineel is.
Porno als fastfood
Net zoals aardbeiensnoep de echte aardbei verdringt, dreigt pornografie dus de plaats in te nemen van echte seks. Zo leren (jonge) mensen vandaag via pornosites wat seks zogezegd hoort te zijn. Wanneer ze vervolgens intiem contact hebben, valt die ervaring vaak tegen. Een mens van vlees en bloed is nu eenmaal minder aantrekkelijk dan een bewerkt pornomodel, en wat zich tussen de lakens afspeelt voelt minder spannend omdat het niet voldoet aan het opwindende pornobeeld waar nu eenmaal alles kan en mag. De seksuele werkelijkheid moet zich daardoor verantwoorden tegenover haar eigen pornografische imitatie, want ook hier geldt: ‘echt is slecht’.
Het is dan ook geen toeval dat porno vaak wordt vergeleken met fastfood (eveneens een simulacrum) dat dan wel lijkt op voedsel, maar nauwelijks voedt. Net zoals overmatige consumptie van fastfood schadelijke gevolgen heeft voor het lichaam, zo ook heeft frequente pornoconsumptie kwalijke gevolgen. Het kan leiden tot faalangst, erectiestoornissen, desensitisatie (waarbij steeds extremere prikkels nodig zijn om opgewonden te raken), onrealistische verwachtingen over seksualiteit en de seksuele partner. Het overkoepelende gevolg is dat de menselijke seksualiteit langzaam door de pornografie wordt vervreemd.
Betekent dit dat pornografie moet verboden worden? Neen. Betekent het dat de toegang tot pornosites moet beperkt worden? Dat denk ik wel. Veel hangt volgens mij af van hoe zeer de gebruiker er zich van bewust is dat wat zich op de pornoset afspeelt letterlijk en figuurlijk een ‘ver van mijn bed show’ is. Volwassenen kunnen dat allicht wel, maar of jongeren dat ook kunnen is toch nog maar de vraag…