‘Je zou Bart De Wever de Belgische Éamon de Valera kunnen noemen’: Peter Vandermeersch analyseert Ierland in nieuw boek

Gaelic spreekt hij nog steeds niet, maar afgezien daarvan kent Éire nog weinig geheimen voor Peter Vandermeersch. In een vuistdik boek fileert hij een samenleving die aaneenhangt van tragiek en trekt hij verrassende parallellen. ‘Bart De Wever is de Éamon de Valera van België.’

En zo krijgt een lang gesprek in het stationsbuffet van Antwerpen Centraal onverwachts een staartje. Peter Vandermeersch moet dringend naar de luchthaven, we stappen op dezelfde trein. Staand in een bomvolle wagon maakt hij me erop attent: letterlijk alle reizigers zijn verzonken in hun smartphone, op één zonderling na die ouderwets een boek leest. Digitaal mediagebruik, het thema heeft hem vandaag naar Antwerpen gelokt. Vanmorgen had hij op Linkeroever een vergadering met alle ceo’s van Mediahuis over de uitdagingen maar ook kansen die AI biedt.

Het moet zijn eerste werkvergadering zijn sinds vorige week bekend raakte dat hij per 1 oktober stopt als ceo van Mediahuis Ierland. Aan pensioen denkt hij evenwel niet. De volgende twee jaar neemt de 64-jarige Vandermeersch de nieuwe functie van Fellow Journalism and Society op. Maar ook zonder die titel mag hij zijn stem in het kapittel verheffen.

De West-Vlaamse historicus heeft zowat zijn hele carrière binnen de Mediahuis-groep gesleten, eerst bij De Standaard als journalist en correspondent met standplaatsen in Parijs en New York. Zijn terugkeer naar de toen nog in Groot-Bijgaarden gevestigde krant als hoofdredacteur ontketende een paleisrevolutie. Liters inkt zijn al gevloeid over het afvoeren van het katholieke AVV-VVK-embleem op de voorpagina, maar veel ingrijpender was de transformatie van de journalistieke huiscultuur.

Vandermeersch, die in de Verenigde Staten het potentieel van online media had ontdekt, stuurde De Standaard resoluut naar een koppositie in de digitale transitie. Dat kunstje mocht hij nog twee keer overdoen, eerst bij het NRC Handelsblad, waar hij negen jaar lang hoofdredacteur was. In 2019 verkaste hij naar Dublin om er eerst als uitgever en vervolgens als ceo de Ierse Mediahuis-bladen, vijftien printtitels waaronder kwaliteitskrant The Irish Independent, te leiden. De carrièrewending had een persoonlijke twist: Vandermeersch is al 26 jaar getrouwd met de Noord-Ierse Francine en vader van een half-Ierse zoon.

Het stond in de sterren geschreven dat er een boek van zou komen. Zijn Nederlandse periode sloot hij in 2019 af met een kritische maar liefdevolle terugblik van 288 pagina’s. Voor Ierland, meteen de titel van zijn volgende week te verschijnen boek, trok hij pas goed de registers open. In nipt geen 600 pagina’s schetst hij een caleidoscopisch beeld van het Groene Eiland, de optelsom van de Republiek Ierland en de onder de Britse kroon ressorterende deelstaat Noord-Ierland.

De auteur heeft zich grondig ingelezen in historische en maatschappelijke thema’s zoals de Grote Hongersnood, de Ierse onafhankelijkheidsstrijd, de Troubles, de verstikkende maar tanende macht van de katholieke kerk en het ontwaken van de Keltische Tijger waar tech- en farmareuzen graag hun hoofdkwartier vestigen. Maar evengoed bevat het boek vermakelijke hoofdstukken over muziek, film, literatuur, sport en allerlei geplogenheden die de Ieren typeren. Een sprokkelboek dat je niet per se chronologisch hoeft te lezen, zo noemt hij het zelf.

Vandermeersch: ‘De werktitel was lange tijd Irish stew, maar mijn uitgever vreesde dat we daarmee op de stapel van de kookboeken zouden belanden. (lacht) Het is zo’n boek dat ik zelf graag had gelezen toen ik zeven jaar geleden naar Ierland verhuisde. Natuurlijk kende ik het daar al een beetje. Als beginnend journalist mocht ik over de Troubles in Noord-Ierland schrijven, en uiteraard ben ik er met Francine vaak op familiebezoek geweest. Toch viel het me op hoe weinig er in ons taalgebied over Ierland werd gepubliceerd. Het blijft toch echt wel een onbekend stukje Europa, het eiland dat verscholen ligt achter dat andere, veel bekendere eiland.’

Nochtans zijn er heel wat beroemde Ieren, vooral in de culturele wereld. Bono, Sinéad O’Connor, James Joyce, Bernard Shaw, Sally Rooney, Paul Mescal, ze verschijnen allemaal in je boek, net zoals Ryanair-baas Michael O’Leary. De Ierse politiek is daarentegen een blinde vlek. Hoe komt dat?

Peter Vandermeersch: De belangstelling is weggedeemsterd sinds het Goedevrijdagakkoord van 10 april 1998 een einde aan de Troubles heeft gemaakt. Dat was een mijlpaal, vooral voor Noord-Ierland waar het meeste geweld zich heeft afgespeeld. 3500 doden in dertig jaar tijd, ik heb thuis een indrukwekkend naslagwerk liggen waarin alle slachtoffers worden geportretteerd, inbegrepen de omstandigheden van hun dood.

De Troubles leefden ook bij ons, ik herinner me nog precies waar ik me bevond toen Bobby Sands in 1981 aan zijn hongerstaking stierf. Ik was ’s middags in het Gentse studentenrestaurant De Brug een hap aan het eten toen het nieuws bekend raakte.

Na Sands zouden nog negen anderen volgen, allemaal IRA-leden die in de beruchte Maze-gevangenis voedsel weigerden tot ze bezweken. Hoever kan een ideaal mensen drijven?

Vandermeersch: Tot voorbij het denkbare. De hongerstaking, overigens georganiseerd door Sinn Féin-leider Gerry Adams, was een middel om een beter regime af te dwingen. IRA-militanten eisten dat ze als politieke gevangenen zouden worden behandeld. Eerst hebben ze geweigerd gevangeniskleren te dragen en liepen ze rond als blanket men, gehuld in dekens. Toen dat niet hielp, schakelden ze over op dirty protest, ze wasten zich niet meer en smeerden hun urine en uitwerpselen uit over de celmuren.

In mijn boek zit het getuigenis van een katholieke priester die bijna flauwviel van de stank toen hij de gevangenen bezocht. Hongerstaking was het ultieme middel, de nucleaire optie. Maar ook die heeft niet gewerkt. In de ogen van de Britse premier Margaret Thatcher waren alle IRA-leden misdadigers.

Het proces op weg naar het Goedevrijdagakkoord leest als een politieke thriller, met glansrollen voor de Amerikaanse president Bill Clinton en zijn speciale gezant George Mitchell. Zonder hun diplomatieke topprestatie was het vredesakkoord er nooit gekomen. Ik kon bij het lezen niet anders dan het contrast met de huidige Amerikaanse diplomatie vast te stellen.

Vandermeersch: Dat snap ik, je mag er niet aan denken dat Donald Trump toen in het Witte Huis had gezeten. Kijk, je kunt over Bill Clinton veel zeggen, maar hij heeft echt zijn nek uitgestoken. In de laatste cruciale week hing hij dagelijks uren aan de lijn met de Ierse onderhandelaars, Sinn Féin-leider Gerry Adams, de gematigde republikein John Hume en de unionistische leider David Trimble. Clinton kende het dossier tot in de puntjes, dat lees ik in de dagboeken van de toenmalige Britse premier Tony Blair die zelf veel lof verdient voor zijn aanpak van het vredesproces.

In memoriam, Patrick “Padre” Ryan: de Ierse ex-priester die bommen maakte voor de IRA

Ook tijdens de Brexit hebben de Amerikanen een constructieve rol gespeeld in de Anglo-Ierse relaties. Zowel Barack Obama als Joe Biden heeft duidelijk te kennen gegeven dat een harde grens tussen de Republiek en Noord-Ierland onaanvaardbaar was.

De Troubles zijn de nageboorte van de Ierse onafhankelijkheidsstrijd die in uw boek uitgebreid aan bod komt. Na de ondertekening van het Anglo-Iers verdrag in 1921 bleven zes van de tweeëndertig graafschappen bij het Verenigd Koninkrijk en brak een burgeroorlog uit tussen pragmatische en radicale Republikeinen. We zijn intussen een dikke eeuw later. Leeft de herinnering aan die gebeurtenissen nog?

Vandermeersch: En of! Onlangs zag ik in een pub een man met levensgrote tatoeages op beide armen. Ik herkende Michael Collins, de mythische IRA-leider die jong gesneuveld is tijdens die burgeroorlog. Hij wordt nog altijd vereerd als de vader des vaderlands, zijn biopic heeft in Ierland meer volk naar de bioscoop gelokt dan Jurassic Park.

Op de andere arm prijkte Jim Larkin, een legendarische vakbondsleider. Ik sprak de man aan en vroeg of hij op zijn rug misschien ook een plaatsje had gevonden voor Éamon de Valera. I will hit you if you ask it a second time, luidde zijn antwoord dat niet als grap was bedoeld. Éamon de Valera is zonder meer de belangrijkste politicus uit de geschiedenis van de Ierse Republiek. Toch volstaat het zijn naam te noemen om een caféruzie uit te lokken.

Waarom is hij zo omstreden?

Vandermeersch: Daarover zijn hele bibliotheken geschreven. De Valera was een van de leiders van de mislukte Paasopstand in 1916. Hij is daarvoor ter dood veroordeeld, maar werd als bij wonder niet geëxecuteerd zoals de andere rebellenleiders. Voor de jongere Michael Collins was hij een mentor, maar later raakten ze gebrouilleerd. Collins had in Londen het Anglo-Ierse verdrag onderhandeld, met toegevingen aan de Unionisten, zoals het opgeven van de zes noordelijke graafschappen en het erkennen van de Engelse kroon. Collins zag dat als een tactische tussenstap naar volledige onafhankelijkheid, maar voor de radicale De Valera waren die toegevingen onverteerbaar. Daar ligt de kiem van de Ierse Burgeroorlog die Collins het leven heeft gekost maar die De Valera uiteindelijk heeft verloren. Maar daarmee was zijn rol niet uitgespeeld.

In 1937 werd hij Iers premier, hij zou die functie bijna twintig jaar lang bekleden. Al voor de oorlog begon hij de grondwet te herschrijven om Ierland volledig los te scheuren uit het Britse Gemenebest. De Valera is ook de leider die Ierland uit de oorlog en later uit de NAVO heeft gehouden. Zijn neutraliteit ging zover dat hij Charlie Chaplins meesterwerk The Great Dictator liet verbieden om Adolf Hitler niet te schofferen. Kortom, een kleurrijk man die tot in de jaren zestig de Ierse politiek heeft bepaald. Een aartsconservatieve katholiek, in dat opzicht was hij dan weer een heel gewone Ier.

Een harde grens is er na de Brexit niet gekomen, maar in de Noord-Ierse steden Belfast en Derry staan wel nog de metershoge peacewalls tussen protestantse en katholieke wijken. Kan het sektarische geweld opnieuw opflakkeren?

Vandermeersch: O ja, vijf jaar geleden is een van onze journalisten neergeschoten tijdens het coveren van sektarische rellen. De haat en het wantrouwen zitten nog diep, aan weerskanten. In die peacewalls zitten poorten die ’s avonds op slot gaan. Overdag staan ze open, maar er is opvallend weinig passage. Om de temperatuur te meten ben ik dit jaar nog eens naar de oranjemarsen in Belfast gaan kijken. Protestanten trekken dan massaal door katholieke wijken met provocerende bordjes waarop No Surrender staat, een verwijzing naar een veldslag uit 1690 godbetert. De tegenstellingen blijken soms uit verrassende details. Terwijl in katholieke wijken Palestijnse vlaggen wapperen, wemelt het aan de protestantse kant van de Israëlische vlaggen.

Iers nationalisme heeft een uitgesproken progressieve stempel. Voor Vlaams nationalisme geldt het omgekeerde. Vanwaar dat verschil?

Vandermeersch: In Ierland speelt een antikoloniale dimensie, vele Ieren beweren dat hun land 800 jaar Engelse bezetting heeft ondergaan. Op dat cijfer valt af te dingen, maar het is een feit dat Ierland sinds Cromwell in de 17^e eeuw een kolonie is geworden die door Engelse landlords werd leeggeroofd.

Factcheck: nee, de Ierse kandidaat heeft niet gezegd dat pro-Palestijnse protesten het Eurovisiesongfestival overschaduwd hebben

Zelfs tijdens de Grote Hongersnood die tussen 1845 en 1852 een miljoen slachtoffers maakte, de grootste catastrofe uit de Ierse geschiedenis, bleven schepen voedsel naar Engelse havens transporteren alsof er niks aan de hand was. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het streven naar hereniging zich later aan de linkerkant van het politieke spectrum heeft genesteld. Sinn Féin kun je zelfs populistisch links noemen, de partij grossiert in slogans over ‘de rijken die de crisis moeten betalen’.

Vlaanderen kent een heel andere geschiedenis, ons nationalisme is op taal en cultuur gebaseerd. Hoeveel doden heeft de Vlaamse strijd gevergd? Een stuk of drie, niks vergeleken bij de duizenden slachtoffers van de Ierse onafhankelijkheidsstrijd en de Troubles. Dat de Vlaamse beweging in rechts vaarwater is verzeild, kun je niet los zien van de collaboratie. Ook dat is een verschil, alhoewel. Tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog hadden de Ieren een boontje voor de Duitsers. Gemeenschappelijke aartsvijanden, dat schept altijd een band.

De Grote Hongersnood ligt aan de basis van een wereldwijde diaspora die vandaag op 70 miljoen ‘culturele Ieren’ wordt geschat. Sinds de economische boom is Ierland echter een immigratieland geworden. Hoe verloopt dat?

Vandermeersch: Er is veel sympathie voor al wie vlucht voor onderdrukking. De steun aan de Palestijnse zaak is vanzelfsprekend, en geen enkel land heeft verhoudingsgewijs meer Oekraïners opgevangen dan Ierland. Ieren zijn ook tolerant voor economische migratie, ze weten als geen ander wat het betekent om te vluchten voor honger en armoede.

Toch werd Dublin anderhalf jaar geleden door heftige antimigratierellen opgeschrikt. Recenter nog werden enkele arbeidsmigranten in elkaar geslagen.

Vandermeersch: Die rellen waren vreselijk. Vlak bij mijn kantoor in Talbot Street werd een bus in brand gestoken, het is een wonder dat er niemand is omgekomen. Aanleiding was een incident met een Algerijnse asielzoeker die een scholier had neergestoken. Dat hij werd overmeesterd door een Braziliaanse voorbijganger, een andere migrant dus, kon de gemoederen niet bedaren. Via sociale media werd het scum van Dublin gemobiliseerd om te komen rellen. Dat is erg, maar vooralsnog zie ik geen enkele partij of politicus die dat soort sentimenten recupereert. De verkiezingen vorig jaar draaiden helemaal niet rond migratie, sociaal-economische thema’s zoals de woningcrisis wogen veel zwaarder. Ierland heeft nu een coalitieregering van Fianna Fáil en Fine Gael, twee centrumpartijen met roots in de Ierse Burgeroorlog. Een beetje saai, maar dat vind ik tegenwoordig een verademing. Ik bedoel maar, ik volg ook de Nederlandse politiek op de voet, met stijgende verbazing.

Ligt het imago van Nederland-gidsland definitief aan diggelen?

Vandermeersch: In dat gidsland heb ik nooit geloofd, maar de huidige chaos in Den Haag doet toch pijn aan de ogen. Ik heb het op de Nederlandse televisie een ollekebolleke-politiek genoemd, een electorale volksdans waarbij de kiezers voortdurend van links naar rechts zwalpen.

‘Geert Wilders is nog lang niet weg uit de Nederlandse politiek’

Achter die slingerbeweging schuilt een irrationeel verlangen naar een politieke messias. Geert Wilders, Thierry Baudet, Caroline Van der Plas, Pieter Omtzigt: een voor een komen ze als een komeet voorbijschieten om dan weer van de radar te verdwijnen. Alleen Wilders is een constante, een gevaarlijke bovendien. Hij laat de regering vallen en toch staat hij in de peilingen alweer op winst.

U volgt uiteraard ook de Belgische politiek. Had u bij uw vertrek naar Nederland in 2010 durven te denken dat N-VA-leider Bart De Wever op een dag premier van België zou worden?

Vandermeersch: Nee, ik kijk daar met grote ogen naar. Je zou Bart De Wever de Belgische Éamon de Valera kunnen noemen.

Hoezo?

Vandermeersch: De Valera heeft hardnekkig gestreden tegen het Ierland van het Anglo-Ierse Verdrag. Toch heeft hij in 1937 de leiding van dat verfoeide staatsbestel in handen genomen. Dat is precies wat De Wever doet, premier worden van het land dat hij altijd heeft uitgespuwd. Heel machiavellistisch, al vind ik eerlijkheidshalve dat hij met zijn regering geen slecht figuur slaat. In Nederland kunnen ze ons alleen maar benijden.