Het is nu aan de mannen om te emanciperen, vindt historica en feministe Lotte Houwink ten Cate. ‘De levens van mannen lijken nog ontzettend op die van hun grootvaders.’
We ontmoeten Lotte Houwink ten Cate in haar uitgeverij, een historisch pand in de Amsterdamse binnenstad, tussen twee voedingen van haar baby door. Haar vier maanden oude dochter zit in de opvang, maar weigert voorlopig de fles te drinken. Dus gaat Lotte Houwink ten Cate een paar keer per dag borstvoeding geven. ‘De opvang is gelukkig naast de deur.’
De Nederlandse historica en columniste woont alleen met haar twee kinderen. Dat is relevante informatie omdat haar gezinssituatie in 2024 leidde tot haar veelbesproken eerste boek De mythe van het gezin. Houwink ten Cate schreef het essay nadat haar relatie was stukgelopen tijdens haar eerste zwangerschap en ze merkte dat ze als alleenwonende moeder voor het eerst in haar leven echt afweek van de norm. Het kerngezin met twee ouders geldt nog steeds als de maatstaf der dingen. ‘Terwijl de meerderheid van de huwelijken eindigt in een scheiding’, zegt ze. Voor vrouwen betekent het klassieke kerngezin ook meestal dat ze een disproportioneel groot deel van de zorg om de kinderen en het huishouden op zich nemen.
Als historica is Lotte Houwink ten Cate gespecialiseerd in feminisme en gender. Ze promoveerde op de tweede feministische golf en werkt momenteel ook aan een portret over die feministische beweging, die eind van de jaren zestig begon.
‘Vrouwen zijn veel machtiger dan ons is geleerd te denken.’
Wat kunnen we vandaag nog leren van de feministen van toen?
Lotte Houwink ten Cate: Heel veel, maar wat op dit moment als les het meest urgent voelt, is dat feministen van verschillende politieke kleuren zich toen konden verenigen in de strijd voor maar een paar thema’s. In de jaren zeventig ging dat vooral om het recht op abortus en de strijd tegen geweld op vrouwen. Daardoor is er allerlei wetgeving ontstaan, bijvoorbeeld dat verkrachting binnen het huwelijk eindelijk strafbaar is gesteld.
Er is nu ook veel feministisch activisme, maar het zit soms heel versplinterd. Toch denk ik wel dat we in een nieuwe feministische golf zitten. Laatst was ik bij een abortusdemonstratie en daar stonden veel echt jonge meiden, die met de trein uit het hele land waren gekomen.
Om te demonstreren voor het recht op abortus, zoals in de jaren zeventig?
Houwink ten Cate: Het is een beetje tragisch, maar zo is het. In Nederland staat abortus nog steeds nog in het strafrecht. Het is een soort gedoogconstructie: abortus mag worden uitgevoerd mits aan bepaalde voorwaarden is voldaan. Maar die voorwaarden liggen in politieke handen. Dat maakt abortus heel kwetsbaar voor morele omwentelingen of grote politieke kantelpunten.
Je ziet dat de invloed van de anti-abortuslobby de laatste jaren sterk groeit. Er komt ieder jaar meer geld vanuit Oost-Europa en Rusland, maar ook vanuit de Verenigde Staten naar de Nederlandse anti-abortuslobby. Het anti-abortusstandpunt zat heel lang vooral in de conservatief-christelijke hoek. Vandaag krijgt het ook steeds meer steun van radicaal-rechts. Zo ontstaat er veel meer draagvlak voor de anti-abortuslobby dan in de afgelopen decennia het geval is geweest.
Na elke feministische golf komt er ook altijd een backlash, hoor je soms. Klopt dat?
Houwink ten Cate: Die voorstelling van zaken is verleidelijk maar net iets te simplistisch. Er zijn momenten in de geschiedenis waarop die emancipatie heel snel verloopt. Bijvoorbeeld in oorlogstijd. Als mannen naar het front zijn, gaan vrouwen veel meer buitenshuis werken. Vervolgens worden die vrouwen, dankzij hun sterkere positie in de formele economie, onafhankelijker en krijgen ze meer controle over hun vruchtbaarheid. Het geboortecijfer daalt en daardoor komt er een spanning tussen de reproductieve rol en de productieve rol van vrouwen.
‘De spanning tussen de reproductieve rol en de productieve rol is fundamenteel in ieder vrouwenleven.’
Die spanning is volgens mij overigens fundamenteel in ieder vrouwenleven, dat merk ik ook in mijn eigen leven en de keuzes die je moet maken, nog los van de culturele of historische situatie. Vrouwen hebben die dubbelrol nu eenmaal.
Die fundamentele spanning tussen hun verschillende rollen krijgen vrouwen misschien ook nooit helemaal weg geëmancipeerd?
Houwink ten Cate: Nou, ik denk dat het nu aan de mannen is om te emanciperen. De grote vraag is of ze daartoe in staat blijken. Veel vrouwen zijn natuurlijk ongelooflijk geëmancipeerd in de afgelopen honderd jaar. Als je de levens die wij nu leiden met die van onze moeders en grootmoeders vergelijkt, zijn dat in enkele generaties tijd grote verschillen. Maar de levens van mannen lijken vaak nog ontzettend op die van hun grootvaders. Ze zijn misschien wel iets intensiever in het vaderschap, maar de strijd is nog lang niet gestreden. De emancipatie van vrouwen buitenshuis is nooit gelijk opgegaan met de emancipatie van mannen achter de voordeur. Daarnaast heeft ook de politiek niet geleverd. Al in 1968 pleitten feministen voor gratis en kwalitatief hoogstaande kinderopvang. Maar ook daar zijn we er nog lang niet.
Gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen in intieme relaties is volgens u de hoogste inzet van het feminisme, maar ze is heel moeilijk te bereiken?
Houwink ten Cate: Interessant in dat verband is de discussie rondom het boek Beladen huis van de Nederlandse sociologe en schrijfster Christien Brinkgreve, dat ze schreef na het overlijden van haar man. Ze is natuurlijk in de zeventig, een vrouw van een andere generatie. Maar dat zo iemand, die buitenshuis hoogleraar is geworden en een enorme carrière had, binnen haar huwelijk ook nooit tot een echt gelijkwaardige relatie kon komen, is veelzeggend. Het laat zien dat daar taaie, ingesleten patronen zitten. Ook in mijn generatie zie ik veel progressieve stellen die zich oprecht voornemen om de zorg voor kinderen bijvoorbeeld gelijk te verdelen. Maar dat lukt nauwelijks.
Hoe los je dat op?
Houwink ten Cate: Ik woon alleen, zo kun je het ook oplossen. Dan doe je natuurlijk wel heel veel, maar bepaal je ook alles, dus win je de autonomie. Maar ik geef toe dat het een meer onorthodoxe oplossing is. Met verwondering zie ik hoe ingewikkeld het is om echte gelijkwaardigheid in heteroseksuele relaties te bereiken. Maar het is ook te makkelijk om te denken dat deze rolverdeling alleen mannen veel oplevert. In het moederschap zit natuurlijk ook een bepaalde vorm van macht: ik weet alles over de kinderen, ik doe het beter, laat het maar aan mij over.
‘In het moederschap zit natuurlijk ook macht: ik weet alles over de kinderen, ik doe het beter, laat het maar aan mij over.’
Vrouwen zouden ook wat meer uit handen kunnen geven?
Houwink ten Cate: Dat denk ik wel. En de lat voor het moederschap mag sowieso lekker omlaag.
De eisen aan het moederschap zijn te hoog?
Houwink ten Cate: De maatschappelijke verwachtingen waaraan vrouwen moeten voldoen zijn énorm, of het nu gaat over het moederschap, of over botox en schoonheidsnormen. Maar die focus op de mate waarin een systeem vrouwen benadeelt kan ook verlammend werken. Je kunt er natuurlijk ook wel degelijk zelf tegen ingaan. Het is lastig, want het lijkt alsof ik hiermee op de vrouw speel, maar soms denk ik ook: schud gewoon eens wat dingen van je af, als het op schoonheidsnormen of zo’n knellende moederrol aankomt. Ik ben wars van slachtoffer-feminisme, het is bijzonder onstrategisch. Vrouwen zijn veel machtiger dan ons geleerd is te denken.
Maar jonge moeders worden vandaag overspoeld met dwingend opvoedingsadvies. Het lijkt haast ondoenbaar om je daaraan te onttrekken.
Houwink ten Cate: Zeker, en we hebben ook steeds minder kinderen, waardoor de kinderen die je krijgt enorme investeringen van tijd en geld zijn. De opvoeding van kinderen is vandaag ook een soort neoliberaal project geworden. Hetzelfde met de schoonheidsnormen die onder invloed van sociale media steeds extremer worden. Wij vergelijken ons niet eens meer met andere vrouwen – was het maar zo – maar met wat online op ons afkomt.
Volgens de Britse filosoof Heather Widdows, en ik denk dat dat klopt, is het tegenwoordig een morele plicht om te voldoen aan die schoonheidsnormen. Om in de maatschappij mee te draaien, moet je je op een bepaalde manier presenteren. Als je kijkt naar carrièresucces of zelfs naar salaris, dan speelt hoe je eruitziet absoluut een rol. Zeker voor vrouwen, al stijgt de druk ook voor mannen, maar bij hen worden rimpels en grijze haren vaak toch nog gewoon aantrekkelijk gevonden.
Er is de laatste tijd veel geschreven over hoe jonge meiden steeds progressiever en linkser worden, en jonge mannen steeds conservatiever en rechtser. Hoe komt dat?
Houwink ten Cate: Mannen hebben lang de kostwinnersrol ingenomen. Ook al zijn wat mij betreft te veel vrouwen financieel niet onafhankelijk, er is intussen toch een enorme verschuiving. Voor mannen is die kostwinnersrol, die ze om allerlei economische en sociale redenen hadden, steeds minder vanzelfsprekend. Dat betekent een groot verlies. Maar juist het toepassen van de term ‘crisis’ op de positie van de man, toont dat de man nog altijd de norm is. Er zijn allerlei thema’s, zoals de systematische achterstelling van vrouwen in de geneeskunde, de mentale gezondheid van meisjes of de loonkloof, op grond waarvan je kunt zeggen dat er een vrouwencrisis is. Al vind ik als historica die discussies over mannelijkheid wel fascinerend.
‘Juist het toepassen van de term “crisis” op de positie van de man, toont dat de man nog altijd de norm is.’
Wat valt u vandaag op, in historisch perspectief?
Houwink ten Cate: Heel boeiend is de groeiende groep alleenstaanden, en zeker ook de groeiende groep alleenstaande vrouwen, die hartstikke succesvol zijn en die zich beginnen af te vragen wat mannen emotioneel nog te bieden hebben in heteroseksuele relaties. Het huwelijk is heel lang een transactionele relatie geweest, waarvan het fundament was dat hij het geld verdient, en zij de kinderen baart en het huishouden doet. Dat was een duidelijke rolverdeling die, hoe kritisch wij daar ook op mogen zijn, beide partijen ook wel iets opleverde. Ook vrouwen, denk aan financiële stabiliteit.
Interessant vandaag is dat de maatschappelijke verwachtingen tegenover het huwelijk nog best ouderwets zijn, kijk naar de sociale rollen van mannen en vrouwen binnen het huwelijk, naar de zorg voor de kinderen. Maar tegelijkertijd is de economische kant heel erg veranderd doordat vrouwen ook gewoon geld verdienen. Daarmee groeit ook de vraag wat die transactie op dit moment nog is, en wat mannen moeten kunnen brengen, wil het huwelijk voor vrouwen nog een gunstige deal zijn.
De meeste echtscheidingen worden vandaag ook door vrouwen geïnitieerd.
Houwink ten Cate: Omdat vrouwen terecht denken: wat levert zo’n relatie mij nog op, als ik al het emotionele werk in die relatie moet doen en het thuis ook allemaal moet regelen.
Maar dan is het ook niet gek dat sommige mannen het gevoel hebben dat ze niks te winnen hebben bij het feminisme?
Houwink ten Cate: Ik denk juist dat mannen enorm veel te winnen hebben bij het feminisme. Naar de geldende maatstaven doen vrouwen het op dit moment beter dan mannen en dat is echt voor het eerst in de geschiedenis. Qua opleidingsniveau, maar ook bijvoorbeeld qua sociale relaties. Als het gaat over suïcide en verslavingsproblematiek, gaat het bij mannen echt slechter. Inmiddels zijn mannen niet alleen de grootste winnaars, maar ook de grootste verliezers in het huidige systeem van mannelijke overmacht, dat je het patriarchaat zou kunnen noemen.
Tot slot: u schreef in een column dat geweld tegen vrouwen structureel is, ondanks of juist dankzij de opmars van vrouwen. Hoezo dankzij?
Houwink ten Cate: Het stemt tot nadenken dat de cijfers van de cijfers van geweld tegen vrouwen en femicide onverminderd hoog blijven. Mijn proefschrift ging specifiek over de strijd tegen seksueel en huiselijk geweld tegen vrouwen en hoe daar in de jaren zeventig voor het eerst taal voor is ontwikkeld, bijvoorbeeld voor iets als seksuele intimidatie. Toen zijn er voor het eerst ook onderzoeken gedaan, is er beleid gemaakt en wetgeving gekomen. We hebben sindsdien ook MeToo gehad, en vrouwen hebben in het publieke domein een enorme opmars doorgemaakt.
‘Ondanks alle wetgeving en bewustwording gaat een onderstroom van geweld tegen vrouwen gewoon door.’
Maar ondanks alle wetgeving en bewustwording, zie je dat er een onderstroom van geweld tegen vrouwen is die gewoon maar doorgaat. Dat is moeilijk te begrijpen en daardoor ga je je afvragen of het niet ook deels een reactie is op die emancipatie. Ik ben geen expert op het gebied van femicide maar wat goed in kaart is gebracht, is dat het gebeurt juist op het moment dat een vrouw besluit om de relatie te verlaten.
Er was dit jaar ook de gruwelijke moord op de 17-jarige Lisa, die in Nederland tot een schokgolf leidde.
Houwink ten Cate: Terecht, want het is afschuwelijk. Door de terechte angst voor de nacht wordt de reële bewegingsvrijheid van iedere vrouw beperkt. Tegelijkertijd is het ook zo dat vrouwen veel vaker geweld ondervinden van de handen van hun eigen partner en mannen die ze kennen. Vrouwen lopen thuis, in dat gelukkige standaardgezin, het meest gevaar.
Lotte Houwink ten Cate
1990: Geboren in Utrecht.
Promoveerde aan Columbia University in New York op de tweede feministische golf.
Schrijft columns voor De Morgen en de Volkskrant.
Is momenteel verbonden aan de University of London.
2024: Publiceert het essay De mythe van het gezin.
