‘Bij voorbaat gehoorzaam: censuur is bijna altijd zelfcensuur’

Moet een autoriteit wel echt autoritair worden als mensen uit zelfbehoud sowieso al in de pas lopen?

In deze column wilde ik het hebben over hoe instellingen zichzelf aan censuur onderwerpen uit angst of voorzichtigheid om in een volgende besparings- of subsidieronde afgestraft te worden of financiering te verliezen. ‘Obeying in advance’ wordt het fenomeen genoemd waarbij organisaties en individuen in politiek woelige tijden zichzelf aan de macht overgeven. Ze hoeden zich ervoor statements te maken, standpunten in te nemen, hun werk te politiseren, of zelfs informatie openbaar te maken omdat ze denken daarmee de dupe te worden van politieke beslissingen.

Als opener zocht ik naar een pittig voorbeeld dat de theorie behapbaar maakt, een anekdote die je binnentrekt. Ik dacht terug aan de vele verhalen die ik de laatste jaren, en zeker de maanden na de verkiezingen, te horen kreeg van vrienden die werkzaam zijn in academische, culturele, journalistieke of wetenschappelijke instellingen.

Over hoe ze iets relevants wilden doen of zeggen maar werden teruggefloten door hun bestuur met het argument dat ze dat ‘natuurlijk ook belangrijk vinden maar dat het in dit klimaat beter is tactvol te zijn’.

Alleen had ik die vrienden beloofd hun verhalen niet van de daken te schreeuwen. Sommigen hadden me zelfs expliciet gevraagd er niet over te schrijven, zodat ik met mijn grote mond hun job niet in gevaar zou brengen of hun werkgever niet te schande zou maken. Ik probeerde dan maar iets vaags op papier te zetten, met hoofdrolspelers die niet al te makkelijk identificeerbaar zijn.

Bijvoorbeeld een wetenschappelijk instituut dat onderzoek voert naar klimaatverandering maar zich niet over de politiek-economische oorzaak ervan wil uitspreken, of theaters die graag iets symbolisch doen maar plots erg dringend weg moeten wanneer van hen een wezenlijk engagement wordt gevraagd. Of een openbare omroep waarover je kunt beweren dat hij sommig nieuws niet wil brengen.

Uiteindelijk maakt het niet uit wie ik hier ontmasker, want het punt is dat u hoogstwaarschijnlijk zelf soortgelijke verhalen hebt of kent. Ik gebruik de ruimte die mij rest om me af te vragen waar het eindigt als werknemers zich in stilte hullen om hun werkgevers niet te schofferen, en werkgevers om hun geldschieters niet te schofferen. Wie er zich voedt met al die stilte en of het voor een autoriteit nog nodig is echt autoritair te worden als mensen uit zelfbehoud sowieso al in de pas lopen.

Censuur is bijna altijd zelfcensuur. In de schrikwekkendste regimes ontstaat het uit angst om gevangen of vervolgd te worden. Hier leer je je mond al een beetje houden zodat men je volgende project goedkeurt of je subsidie niet halveert.