Gisteren publiceerde het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) een rapport over de toestand van de rechtsstaat in België. ‘De conclusies laten weinig ruimte voor geruststelling: de fundamenten van onze rechtsstaat wankelen’, schrijven Cleo Croonenberghs en Jari Vermeulen van de Rechtsstaatreporters. ‘Steeds vaker weigert of slaagt de overheid er niet in om rechterlijke uitspraken uit te voeren. Tegelijk groeit haar greep op de burgers. Die spreidstand is onhoudbaar.’
Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) waarschuwt voor een overheid die op verschillende vlakken bijdraagt aan de geleidelijke uitholling van de rechtsstaat. Dat doet ze door twee basisprincipes van onze rechtsstaat te ondermijnen.
Ten eerste geldt de wet voor iedereen: burgers én overheid. Ten tweede is er het beginsel van de scheiding der machten: de wetgevende macht maakt de regels, de uitvoerende macht past ze toe in haar beleid, en de rechterlijke macht controleert of dat correct gebeurt.
Die regels samen begrenzen de macht, beschermen rechten en bevorderen vertrouwen in ons overheidsbestel.
Het FIRM trekt aan de alarmbel. Het wijst op een groeiende dominantie van de uitvoerende macht over de wetgevende macht. Het parlement verliest steeds meer inspraak, terwijl regeringsbeleid haast rechtstreeks in regelgeving wordt gegoten. Gemeenten sanctioneren burgers almaar vaker zonder voorafgaande tussenkomst van een rechter, bijvoorbeeld via GAS-boetes. Daarbij worden controlemechanismen onder het mom van efficiëntie omzeild, terwijl de drempel om zulke sancties voor de rechter aan te vechten volgens het FIRM te hoog is.
Ook ondernemingen kreunen onder steeds meer en complexere regelgeving. De greep van de overheid op het dagelijkse leven van burgers breidt zich dus uit.
Op zich vormt de vermenging van wetgevende en uitvoerende macht al een verstoring van het machtsevenwicht. Het parlement zou de regering moeten controleren en de grote lijnen van de wetgeving uitzetten. Die waarborgen staan onder druk. Die situatie zou op z’n minst gecompenseerd moeten worden door een sterke, onafhankelijke rechterlijke macht.
Laat dat nu net het zwakke punt zijn. De regering verkondigt nu bijvoorbeeld ook expliciet om de scheiding der machten naast zich neer te leggen, door zich boven de wet te plaatsen.
Zo kondigen opeenvolgende regeringsleden openlijk aan dat meer dan tienduizend rechterlijke uitspraken over opvang van vluchtelingen simpelweg genegeerd zullen worden. Dat is een rechtstreekse aanval op de scheiding der machten. Ook het geplande ‘verhuis’ van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen naar de Federale Overheidsdienst
Migratie is daarvan een voorbeeld. Een onafhankelijke rechtbank wordt zo immers onderdeel van een overheidstak die ze moet controleren. Het recht op een onafhankelijke rechter van de rechtzoekende wordt zo aangetast.
Andere evoluties zijn meer sluipend, maar daarom niet minder ernstig. Het gebrek aan budget voor Justitie verzwakt de rechterlijke macht op structurele wijze. Terwijl haar taak om de andere machten te controleren steeds belangrijker wordt, verkleint haar slagkracht en gezag. Alsof dat niet volstaat, krijgt de rechterlijke macht vaak een hete aardappel doorgeschoven in de vorm van een politiek getinte rechtszaak omdat het parlement zijn werk niet afmaakt.
In een gepolariseerde samenleving beitelt elke beslissing in zo’n controversiële rechtszaken – denk aan klimaatzaken – aan het vertrouwen in justitie.
Zo ontstaat een spreidstand tussen de enerzijds sterkere greep van de overheid op het doen en laten van de burger, en de anderzijds afnemende bereidheid van de overheid om zelf de rechtsstaat te respecteren.
Die spreidstand ondergraaft het vertrouwen in ons democratisch bestel. Tegelijk stellen burgers zich de vraag waarom zij zich aan alle regels moeten houden als de overheid pochend verkondigt dat niet te zullen doen.
We zien dus een algemene afbraak van de rechtsstaatcultuur in België. Opmerkelijk is hoe weinig we ons daar als samenleving zorgen over maken. De geschiedenis en de actuele gebeurtenissen over de grenzen heen tonen immers hoe snel het mis kan gaan.
Cleo Croonenberghs en Jari Vermeulen maken deel uit van De Rechtsstaatreporters, een groep van acht jongeren tussen de 19 en 24 jaar oud met studies in rechten, rechtspraktijk of criminologie. Hun missie is om complexe issues uit de juridische wereld vertalen naar begrijpelijke en toegankelijke content voor iedereen.,
Tijdens het Festival van de Gelijkheid op 11 december vormt “de rechtsstaat in België” onderwerp van een gesprek tussen onder meer de Rechtsstaatreporters en het FIRM.