‘Onze gevangenissen zitten gevangen in een vicieuze cirkel’, schrijft Hans Claus na het zoveelste rapport over de wantoestanden in de Belgische gevangenissen.
Voor de zoveelste keer komen de officiële toezichtsorganen op onze gevangenissen met een pijnlijk rapport voor de dag. Deze keer focussen ze op de gebrekkige zorg die de gedetineerden daar krijgen wanneer ze kampen met psychisch lijden.
Ze klagen niet alleen de dramatische toename van het aantal geïnterneerden aan. Wie door een rechter ontoerekeningsvatbaar is verklaard hoort sowieso niet in de gevangenis thuis. Maar ook onder de beklaagden die hun tijd in voorhechtenis op de overvolle secties van onze arresthuizen doorbrengen, bevinden zich van langs om meer mensen met psychiatrische stoornissen. Het valt op dat dit voor een groot gedeelte jonge mensen betreft.
Bij de ‘gewone” veroordeelden is het niet beter. Ook zij kampen vaak met depressies. En voor al deze gedetineerden geldt hetzelfde : de professionele mentale zorg is zwaar ondermaats. Er zijn niet voldoende psychiaters, psychiatrisch verpleegkundigen en ander zorgpersoneel.
Maar er is meer aan de hand. De overbevolking in onze gevangenissen doet de spanningen er zwaar oplopen. Het aantal conflicten neemt zienderogen toe. Die brengen de goede orde en de veiligheid in het gedrang van zowel wie in de gevangenis verblijft als van wie er werkt.
Het aantal preventieve reglementen neemt dan ook hand over hand toe. Deuren blijven langer dicht, controlemaatregelen worden aangescherpt en opgedreven. Maar hoe noodzakelijk die maatregelen ook mogen zijn, ze brengen zorgverleners niet dichter bij de hulpbehoevenden. In tegendeel. Ze beperken de toegang tot de patiënt en beperken mutatis mutandis de toegang van de patiënt tot de zorg die hij nodig heeft en waar hij volgens de letter van de wet recht op heeft. Dat is niet van aard om de zaak te kalmeren. Hoe ‘veiliger’ je het dus maakt, hoe meer problemen, conflicten en incidenten.
De gevangenissen zitten dus in een vicieuze cirkel gevangen. Het hoeft ons niet te verbazen dat de rapporten bol staan van hemeltergende situaties. Zelfs de meest repressieve Belg wordt er opstandig van, mocht hij er kennis van krijgen.
Het probleem is dan ook zonder de minste twijfel structureel van aard.
Om te beginnen leven we met zijn allen in een veeleisende samenleving die ook nog eens grote veranderingen ondergaat. We staan onder toenemende druk. De onzekerheid over onze toekomst maakt velen onrustig. Van de weeromstuit beschuldigen we elkaar. Het geduld en het geloof in de solidariteit verdampen. In het publieke en het politiek debat neemt zoals in de gevangenis het veiligheidsdiscours van langs om meer de bovenhand. Allerlei sociale voorzieningen worden afgebouwd en justitie, die normaal slechts aan het einde van de rit in beeld komt, moet steeds meer conflicten beslechten waar niemand ooit naar omzag. Gevangenissen die in de jaren tachtig van de vorige eeuw al werden beschreven als een achterhaalde strafvorm, lopen onder meer daardoor al een goede dertig jaar vol met mensen waar ze weinig kunnen voor doen. Ze worden overvraagd, want enerzijds ze kunnen de maatschappelijke tekorten niet wegwerken en anderzijds zijn ze infrastructureel niet geschikt om psychische zorg in uit te bouwen.
Om aan die malaise het hoofd te bieden bestaat met andere woorden geen wonderoplossing. Je kan wel plannen maken op korte en lange termijn.
Nu de zorg in de samenleving stelselmatig is afgebouwd maar mensen veiligheid nog steeds prioritair belangrijker achten dan zorg voor elkaar, heeft de vraag om meer zorg binnen de strafuitvoering uit te bouwen misschien wel de meeste kans op slagen.
Maar laat ons dat laatste dan tenminste toch met enige visie doen. Iedereen voelt dat het niet volstaat om wat meer psychiaters in de gevangenis tewerk te stellen. Dat mag uiteraard. Het helpt een beetje. Maar die mensen zullen ook vlug opgebrand zijn.
Gevangenissen zijn nu eenmaal niet gemaakt en niet geschikt om zorg op maat van de patiënt te voorzien. Dat inzicht blijft overeind.
Zelfs binnen de gewone secties van de strafuitvoering kijkt men ondertussen verder in de richting van meer kleinschalige detentiehuizen, die beter geschikt zijn om deftige reclasseringsplannen uit te werken voor wie er terecht komt. Die systeemswitch is inmiddels ingezet.
Waarom zouden we dat a fortiori dan niet doen voor de psychisch kwetsbaren die nu wegkwijnen in onze gevangenissen?
Laat ons kleinschalige forensische zorghuizen bouwen. Het principe staat al in het regeerakkoord en is in nog duidelijkere bewoordingen in het beleidsplan van de Minister van Justitie te vinden.
Laat ons er dus maar vlug werk van maken. Het probleem van ondermaatse zorg in de gevangenissen aankaarten is een ding, een goede oplossing uitwerken een ander. Laat er immers geen twijfel over bestaan. De toestand in onze Belgische gevangenissen is onmenselijk en ronduit gevaarlijk, niet alleen voor wie er verblijft en werkt, maar ook voor de hele samenleving. In rondjes draaien heeft geen zin. Zo gaat het alleen van kwaad naar erger.
Hoe onveiliger, hoe minder toegang tot zorg, hoe minder toegang tot zorg, hoe onveiliger. Hoe meer kan een samenleving nog gevangen zitten in zijn gevangenissysteem?
Hoog tijd dus voor Forensische Zorghuizen. Hoe vlugger hoe liever.
Hans Claus is voorzitter van vzw De Huizen.