De overbevolking van onze gevangenissen blijft het politieke debat beheersen tot op de laatste ministerraad van 2025. Hans Claus, ex-directeur van de gevangenis van Oudenaarde, komt met een verrassende maar aanstekelijke analyse. Voor hem zijn drugs de oorzaak van onze overvolle cellen. ‘Je kunt een roesmiddel niet met het strafrecht de wereld uit helpen.’
De overbevolking in onze gevangenissen raakt maar niet opgelost. ‘3200 veroordeelde criminelen lopen vrij rond in België omdat ze geen plaats kunnen krijgen in de gevangenis’, kopte De Morgen dinsdagochtend. Meer dan 600 gedetineerden slapen in België noodgedwongen op de grond. En elke week komen er gemiddeld 25 nieuwe gedetineerden bij. Minister van Justitie Annelies Verlinden (CD&V) pleit er dan ook voor om de bestaande Noodwet uit te breiden en gedetineerden vroeger vrij te laten dan voorzien.
‘Maar dat is slechts een noodmaatregel’, reageert Hans Claus, die vorig jaar met pensioen ging. ‘In de loop van mijn carrière heb ik wel dertig tot veertig van zulke maatregelen meegemaakt. Maar dat heeft natuurlijk niets te maken met structurele oplossingen.’
Wat is uw analyse van de overbevolking in onze cellen?
Hans Claus: Ik heb zelf veertig jaar in gevangenissen gewerkt (onder meer in Gent, Brugge, Sint-Gillis en Dendermonde, nvdr). In de jaren tachtig was er totaal geen overbevolking en stonden er zelfs secties leeg. Vervolgens raakten die secties steeds meer gevuld, totdat ze overvol waren.
‘Het is een keuze geweest om drugs met het strafrecht te lijf te gaan. En daar betalen wij tot op de dag van vandaag een heel hoge prijs voor.’
Over die gevangenispopulatie begon ik al heel vroeg statistiekjes bij te houden. Toen ik in 1986 begon, zat haast niemand achter de tralies voor drugs. Toen ik in 1997 uit de Nieuwe Wandeling in Gent vertrok, maakten gedetineerden die opgesloten zaten voor drugs al bijna 40 procent van de populatie uit.
En vandaag?
Claus: Zowat 60 procent. Je kunt natuurlijk ook in de gevangenis belanden wegens diefstal, om je drugsschulden te betalen. Oplichting en afpersing zijn ook schering en inslag als je je in illegale handel begeeft. Die 60 procent slaat dus op drugsgerelateerde misdrijven. Ofwel rechtstreekse inbreuken op de drugswetgeving, ofwel ‘gewone’ misdrijven zoals oplichting, diefstal en afpersing, die te maken hebben met die illegale drugs.
Het is een keuze geweest om drugs met het strafrecht te lijf te gaan. En daar betalen wij tot op de dag van vandaag een heel hoge prijs voor.
Waarom?
Claus: Omdat je die strijd natuurlijk nooit kunt winnen. Je kunt een roesmiddel niet met het strafrecht de wereld uit helpen. Eigenlijk hadden we op voorhand moeten weten: als we daaraan beginnen, komen we terecht in een uitzichtloze situatie. We zijn uiteindelijk geëvolueerd naar een war on drugs. Maar elke oorlog moet vroeg of laat tot een staakt-het-vuren leiden. We zijn er aan toe.
‘De voorhechtenis wordt nog té vaak gebruikt als straf. Laten we daarom op zijn minst voor drugsgerelateerde misdrijven een plafond invoeren, bijvoorbeeld van twee maanden.’
Slotsom: haal drugs uit de strafwet en het probleem van overbevolkte gevangenissen is opgelost?
Claus: Zo eenvoudig is het natuurlijk niet. Wat je in de loop van de jaren hebt opgebouwd, kun je ook maar geleidelijkaan weer afbouwen. Maar er moet iets gebeuren. Te meer omdat we moeten vaststellen dat het doel – het drugsgebruik verminderen – absoluut niet behaald is. Dan moet je je afvragen of je wel het juiste middel hebt ingezet. En strafrecht blijkt dus niet het juiste middel te zijn. Bijgevolg moet je dat strafrechtelijk luik geleidelijk weer afbouwen.
Maak dat eens heel concreet.
Claus: De voorhechtenis wordt nog té vaak gebruikt als straf – terwijl ze zo eigenlijk niet bedoeld is. Daarom stel ik voor: laten we op zijn minst voor drugsgerelateerde misdrijven een plafond invoeren, bijvoorbeeld van twee maanden. Laten we daarmee beginnen.
Maar u wilt nog verder gaan – en zelfs de straffen voor drugsgerelateerde misdrijven halveren?
Claus: Klopt. De straffen die wij hier in België uitspreken zijn veel langer dan, bijvoorbeeld, die in Nederland. Nochtans verschillen onze landen niet zo veel. Maar achter de gevangenismuren maakt dat een groot verschil. Als je lange straffen uitspreekt, bezetten die gedetineerden natuurlijk een cel. Voor mensen met een echt drugsprobleem is het geen goede zaak om lang achter de tralies te zitten – waar niks aan dat probleem gedaan wordt. Door die overvolle cellen raakt het klein beetje hulpverlening dat er nog is zelfs niet meer tot bij de gedetineerde.
En er is meer: je sluit mensen op die nooit aan de drugs hebben gezeten, maar die uiteindelijk verslaafd de gevangenis verlaten. Dan is het toch logisch dat je die mensen niet te lang opsluit maar hen zo snel mogelijk naar de hulpverlening doorverwijst.
Dat klinkt inderdaad logisch. Maar het gebeurt niet.
Claus: In de loop van mijn carrière heb ik een duidelijke cyclus gezien. Eerst gaat men de drugsgebruikers aanpakken. Dan focust men op drugsdealers. Maar uiteindelijk blijken dat ook maar loopjongens. En dus ga je achter de bendeleiders aan, die op hun beurt worden aangestuurd door maffiabazen. En op den duur zeggen we: we gaan het briefgeheim schenden. En dus kraken we Sky ECC. Zodat we volgens het follow the money-principe kunnen opklimmen naar boven. Ook dat heeft men gedaan. Men kon honderden dossiers opstarten. Dat heeft gezorgd voor een enorme toestroom van het aantal gedetineerden – zeker in het Antwerpse.
En nu, zoveel tijd later, hebben we nu minder drugsgebruik? Het antwoord is nee. Integendeel, we zien een escalatie, er komt ook meer en meer geweld bij kijken, met bommen en granaten in onze straten. Dus de aanvankelijke keuze om met het strafrecht de drugsproblematiek op te lossen, is een straatje zonder einde. Meer nog, het brengt een gevaarlijke escalatie met zich mee.
En wat is er intussen gebeurd? Men heeft het geldspoor gevolgd, naar boven toe, maar men ziet dat dat nog niet helpt. En dus gaat men opnieuw de mensen beboeten die staan aan te schuiven op het Bethlehemplein in Sint-Gillis. Terug naar af: men gaat de gebruikers weer aanpakken.
‘Ik pleit er niet voor om drugsdelicten helemaal niet meer te bestraffen. Maar op een gegeven ogenblik moet je wel de de-escalatie inzetten.’
Vindt u het lik-op-stukbeleid van de Brusselse procureur Julien Moinil dan geen goed idee?
Claus: Eigen aan een oorlog is dat de wapens altijd maar sterker en heftiger worden. Maar op een bepaald moment moet die oorlog toch stoppen. Julien Moinil doet in Brussel wat we in België al decennialang stelselmatig doen, namelijk iedere keer de strijd opdrijven en iedere keer nieuwe middelen inzetten. Maar eigenlijk drijf je zo het geweld in de straten nog op.
Minister Verlinden stelt nu voor om gedetineerden tot een jaar voor het einde van hun straf vrij te laten. Een goed voorstel?
Claus: Het gaat om een noodmaatregel. Als je die niet neemt, ontstaat er een heel gevaarlijke situatie. Noodmaatregelen zijn momenteel noodzakelijk, omdat de toestand in de gevangenissen zo onwerkbaar en gevaarlijk geworden is, en zo dramatisch op het vlak van mensenrechten. Dit is er gewoon nog eentje, waardoor er even wat druk van de ketel is.
Hoe moet het dan wel?
Claus: Een structurele oplossing betekent dat je in de strafrechtketen respect weet op te brengen voor de beperkte capaciteit, omdat je weet dat die gebruikt wordt om zinvolle dingen te doen met gedetineerden. En dan kom ik op de algemene, structurele paradigmawisseling die ik al jaren bepleit: kleinschaliger werken, kleinschaligere detentiehuizen, enzovoort.
Die capaciteit moet eventueel verruimd worden wanneer er crisissen zijn in de samenleving.
Het is bijna Kerstmis en de wonderen zijn de wereld niet uit. Maar drugs uit de strafwet halen lijkt politiek en maatschappelijk niet meteen een realistisch scenario.
Claus: Ik pleit er ook niet voor om drugsdelicten helemaal niet meer te bestraffen. Maar op een gegeven ogenblik moet je wel de de-escalatie inzetten.
Geen enkele politicus wil zich daaraan verbranden.
Claus: Ik ga elke week wel ergens in een parochiezaal spreken. En als ik de situatie uitleg, staan mensen daar best voor open. Als je met wat afstand terugblikt op de keuzes die we hebben gemaakt, merk je toch dat de resultaten uitblijven? En dat moet je toch durven uit te leggen aan de bevolking?
Van onze politieke leidinggevenden mag je toch verwachten dat ze het volledige plaatje schetsen en niet alleen de onderbuikgevoelens van de massa volgen? Want dan loop je regelrecht de afgrond in. Het is dus een kwestie van politieke moed. Zolang het daaraan ontbreekt, zul je niets oplossen. Noch de problemen van de overbevolkte gevangenissen, noch de drugsproblemen op zich.