Is Zwarte Piet beschermd erfgoed?

De nieuwe roet-piet en Sinterklaas in 'Ay Ramon!'

Vlaams Belang en gelijkgestemde partijen dienden in het Europees Parlement een resolutie in tegen het ‘censureren’ van Zwarte Piet door multinationals als Facebook. Daarbij gebruiken ze als argument dat Zwarte Piet erkend is als Vlaams erfgoed. Klopt dat?

Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet.

Een ‘inclusieve folkloristische traditie’ die opgenomen is in de officiële inventaris van immaterieel cultureel erfgoed in Nederland en Vlaanderen. Zo klinkt het over Zwarte Piet in een motie die Vlaams Belang samen met de Nederlandse partijen Forum voor Democratie en Partij voor de Vrijheid eerder deze maand indiende in het Europees Parlement. De kans dat de resolutie het haalt, is zo goed als onbestaande: kort voor het zomerreces heeft een meerderheid in het Europees Parlement nog opgeroepen, in een amendement op een antiracismeresolutie, om te breken met ‘racistische en afrofobische tradities zoals blackface’. Maar klopt het dat de figuur van Zwarte Piet erkend is als Vlaams immaterieel erfgoed? En is dat een goed argument in de discussie over het uiterlijk van de helper van Sinterklaas?

Liever ‘borgen’ dan ‘beschermen’

‘Immaterieel erfgoed’ is, in tegenstelling tot werelderfgoed, een relatief nieuw begrip in de cultuurwereld. De Unesco-conventie inzake Immaterieel Cultureel Erfgoed dateert pas van 2003. Ze bekommert zich om gewoontes, gebruiken, tradities en praktijken die niet tastbaar zijn, maar voldoende uiting geven aan een culturele identiteit om door te geven aan de volgende generaties. Een erkenning als immaterieel cultureel erfgoed staat niet gelijk aan een opname in een soort onveranderlijke canon. De oorspronkelijke conventietekst typeert het als ‘steeds opnieuw aangepast door gemeenschappen en groepen in reactie op de veranderende omgeving, de interactie met de natuur en de geschiedenis’.

Is Zwarte Piet beschermd erfgoed?

Vlaanderen werkte de voorbije jaren aan een eigen inventaris van erkend immaterieel erfgoed. Die bevat tientallen culturele gebruiken uit onze streken, gaande van vinkenzettingen over de garnaalvisserij in Oostduinkerke tot – inderdaad – ook ‘Sinterklaas- en Sint-Maartensgebruiken in Vlaanderen’. Die twee kindervrienden zijn sinds 2009 samen erkend als immaterieel erfgoed. Het lemma in de inventaris vermeldt daarbij gebruiken zoals de plechtige intocht van de sint, het schoentje zetten, het uitdelen van geschenken en lekkernijen, en ook ‘Pieten’. Van Zwarte Piet is geen sprake, of toch niet meer sinds 2018. Toen werd de tekst aangepast naar ‘een meer neutrale benaming’, zoals minister van Cultuur Sven Gatz (Open VLD) het verwoordde in zijn antwoord op een schriftelijke vraag van Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken over de kwestie.

Datzelfde jaar verscheen ook het kinderboek Piet en Sint en het slimme kind van Gerda Dendooven, een actuele en inclusieve invulling van het sinterklaasverhaal met roetveegpiet, gemaakt in samenwerking met het Minderhedenforum en het Landelijk Expertisecentrum voor Cultuur van Alledag (LECA). In september 2019 berichtte de Werkplaats Immaterieel Erfgoed nog dat ook de Nederlandse openbare omroep voor een roetveegpiet had gekozen: ‘En zo blijft dit immaterieel erfgoed verder evolueren.’

LECA waarschuwt op zijn website voor een aantal vooroordelen over immaterieel cultureel erfgoed, bijvoorbeeld dat het niet zou mogen of kunnen veranderen: ‘Immaterieel cultureel erfgoed leeft. Het past zich aan de tijd aan. Tradities die vasthouden aan het verleden lopen het risico de voeling kwijt te raken met de hedendaagse samenleving. De sinterklaastraditie vormt daar geen uitzondering op.’ Een erkenning als immaterieel erfgoed houdt niet in dat een praktijk bevroren wordt. Daarom noemt de erfgoedwereld de omgang met immaterieel erfgoed in plaats van ‘bewaren’ of ‘beschermen’ liever ‘borgen’: zorgen dat een traditie kan blijven bestaan door ze aansluiting te laten vinden bij de jongere generaties.

Het kinderboek 'Piet en Sint en het slimme kind' vult het sinterklaasverhaal inclusief in.
Het kinderboek ‘Piet en Sint en het slimme kind’ vult het sinterklaasverhaal inclusief in.

Pietenfraude

In Nederland is het sinterklaasfeest in 2015 eveneens opgenomen in een soortgelijke inventaris van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed. In die tekst wordt Zwarte Piet wél nog vermeld, net als het feit dat de figuur tegenstanders kent. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed benadrukte ook hier dat de inventarisatie de bedoeling had ‘het sinterklaasfeest te presenteren als een traditie die in het verleden zich altijd aangepast heeft aan de tijd en ook nu met zijn tijd zal meegaan’.

Het debat over Zwarte Piet verloopt in Nederland ontegensprekelijk heftiger, met straatprotesten en confrontaties tussen voor- en tegenstanders. De gevoelige kwestie, inclusief de verwarring over wat ‘erfgoed’ precies betekent, is in het verleden zelfs aangegrepen voor phishingfraude. De Facebook-pagina ‘Ik steun Zwarte Piet’ probeerde in 2018 met gesponsorde Facebook-advertenties persoonsgegevens te verzamelen via een valse petitie die bepleitte ‘dat sinterklaas MET Zwarte Piet Nederlands Cultureel Erfgoed wordt zodat niemand meer aan onze traditie kan komen!’

Iraanse boodschapper

Het is niet de eerste keer dat er verwarring heerst over Zwarte Piet als ‘erfgoed’. In 2013 was er heisa over een kritische brief die de Jamaicaanse academica Verene Shepherd aan de Nederlandse overheid had gericht. Hoewel het ging om een persoonlijk initiatief van Shepherd en enkele andere onafhankelijke experts, was de brief onterecht verstuurd op briefpapier van het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten van de VN. Het was een reactie op een zogezegd voorstel om Zwarte Piet te erkennen als Unesco-werelderfgoed, maar een dergelijk voorstel bleek niet eens te bestaan. De VN haastten zich om te benadrukken dat Shepherd in eigen naam sprak.

Op Unesco’s Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid vinden we onder meer de Belgische biercultuur en het carnaval van Binche terug. Van Sinterklaas of Zwarte Piet is dus geen sprake, maar die figuren zijn ook nooit voorgedragen. Toch schermen voorstanders van Zwarte Piet graag met de ‘oneerlijke’ situatie dat een andere figuur die via zwarte gezichtsschmink of blackface wordt uitgebeeld door Unesco wél erkend zou zijn als immaterieel cultureel erfgoed: Hajji Firuz, de boodschapper die in Iran het nieuwe jaar inluidt tijdens het Centraal-Aziatische nieuwjaarsfeest Nowruz. Ook hier is de realiteit iets ingewikkelder. De Unesco erkende alleen het Nowruz-feest, dat gevierd wordt in Iran maar ook in Azerbeidzjan, Irak, Turkije, Turkmenistan en heel wat andere Centraal-Aziatische landen. De figuur van Hajji Firuz komt aan bod in de Iraanse nominatietekst van het feest en is ook te zien op een foto op de Unesco-website, maar vormt geen afzonderlijk item. Het uiterlijk van Hajji Firuz roept trouwens eveneens internationale controverse op. Naar analogie van Zwarte Piet klinken steeds luidere stemmen om ook hier een update door te voeren.

Een erkenning als immaterieel erfgoed staat een evolutie van het uiterlijk van Zwarte Piet – of van Hajji Firuz – niet in de weg. Meer nog: aanpassingen worden actief aangemoedigd als ze kunnen helpen bij het borgen van tradities. Dat Zwarte Piet erkend is als erfgoed, betekent niet dat hij een onveranderlijke of gecanoniseerde figuur is geworden. Wie de klassieke Zwarte Piet wil behouden, zal zijn argumenten elders moeten zoeken dan bij Vlaamse of internationale erfgoedinstanties. Die hebben de bocht naar inclusievere Pieten al lang gemaakt – geheel in lijn met de gevestigde erfgoedprincipes.

Vlaamse en internationale erfgoedinstanties hebben de bocht naar inclusievere Pieten al lang gemaakt.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content