Gelobby rond dure Antwerpse afvaloven zet Zuhal Demir klem

Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) staat onder zware druk om ondanks negatieve adviezen voor 185 miljoen euro een nieuwe afvalverbrandingsoven van Isvag in een woonwijk in Wilrijk te laten bouwen. Ook al druist dat in tegen haar klimaatplan, haar partijprogramma én het Vlaams regeerakkoord. Knack kreeg de documenten over dit politieke lobbywerk in handen.

De verbrandingsoven van intercommunale Isvag langs de Boomsesteenweg in Wilrijk heeft al een lange geschiedenis van massale burgerprotesten achter de rug. Ondanks eerdere beloftes om de oven te sluiten, stelde Philip Heylen, de voormalige Antwerpse CD&V-schepen en ex-voorzitter van Isvag, enkele jaren geleden voor om op dezelfde plaats toch een nieuwe én grotere oven te bouwen. Kostprijs: ongeveer 185 miljoen euro. De huidige vergunning voor de oude Isvag-oven loopt in november dit jaar af. Daarom werd beslist om die te verlengen, eerst tot 2025, later zelfs tot 2027. Daarmee werd tijd gekocht om alternatieven voor Wilrijk te bestuderen.

Coalitieonderhandelingen

Dat was ook het uitgangspunt tijdens de onderhandelingen tussen de N-VA, de SP.A en de Open VLD voor de nieuwe coalitie in Antwerpen. Iedereen ging akkoord met een dubbel spoor: de procedure voor een nieuwe vergunning voor Isvag in Wilrijk bleef lopen, maar tegelijkertijd werd de mogelijkheid van een nieuwe verbrandingsoven in de haven onderzocht.

De Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) presenteerde op 18 december 2019 haar rapport Request for Formation (RFI). Daarin staat: ‘Op de vraag of de markt een alternatief kan aanbieden voor de verwerking van 190.000 ton restafval van de stad Antwerpen is het antwoord positief, namelijk een verbrandingsoven in de haven met stoomlevering aan de industrie, in plaats van productie van elektriciteit en warmte. Dit alternatief kan door minstens drie privépartijen worden ontwikkeld. Als de stoom optimaal afgezet kan worden, heeft de installatie een hogere energie-efficiëntie dan de Isvag-installatie en zorgt ze voor meer vermeden CO2-emissies.’

Volgens die studie bespaart, in vergelijking met het Isvag-scenario in Wilrijk, de afvalverwerking in de haven 100.000 ton CO2 en levert een energiecentrale daar veel meer hernieuwbare energie op. Het VITO noemt het havenalternatief ook financieel een goede zaak voor de stad Antwerpen. De verwerkingskosten zijn 13 tot 20 euro per ton afval goedkoper dan in Wilrijk. Dat kan de stad jaarlijks 2,5 tot 3,8 miljoen euro besparen.

Kristof Bossuyt (N-VA), voorzitter van Isvag en districtsburgemeester van Wilrijk, is het daar niet mee eens . ‘Je vergelijkt appels met peren. In de prognoses voor het havenalternatief zijn sommige kosten niet opgenomen zoals de bouw van minstens één overslagstation.’ Dat overslagstation is nodig om te vermijden dat elke dag tientallen vrachtwagens die huisvuil ophalen in het zuiden van het Antwerpse stadsgewest, over de Antwerpse ring moeten om naar de haven te rijden.

Nochtans noemen VITO-experts de ligging in de haven heel aantrekkelijk. De oven kan de stoom, die opgewekt wordt uit de verbranding, rechtstreeks leveren aan de industrie. Stoom wordt in de haven nu vooral geproduceerd door fossiele verbranding, wat allesbehalve milieuvriendelijk is. De oven staat daar op een industrieterrein en niet in een woonwijk. Het afval kan deels ook milieuvriendelijker over water en per spoor naar de oven getransporteerd worden, terwijl dat in Wilrijk moet gebeuren via vrachtwagens, wat zo’n 230 vrachten per dag betekent. Dat legt een hypotheek op de leefbaarheid van Wilrijk en zeker van het naburige Aartselaar. De grote meerderheid van de 2184 bezwaarschriften tegen de bouw van de nieuwe oven komt dan ook uit Aartselaar.

Negatief advies

De kansen voor het havenalternatief stegen fors op 25 maart van dit jaar. Toen gaf het Vlaams Energieagentschap (VEA) een negatief advies voor een nieuwe verbrandingsoven in Wilrijk. Knack kon dat advies inkijken. De kosten-batenanalyse voor de oven voldoet niet, schrijft het VEA. De oplossing die voorgesteld werd door VITO is onvoldoende bekeken, hoewel ‘daaruit blijkt dat die milieutechnisch veel beter is’. Het project voldoet volgens het VEA evenmin aan de richtlijnen rond het gebruik van de best beschikbare technologie. Het advies werd ondertekend door Luc Peeters, administrateur-generaal van het VEA.

Dezelfde dag leverde ook de Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) een kritisch advies af voor de site in Wilrijk. OVAM wijst erop dat ‘het Vlaamse Energie- en Klimaatplan een afbouw oplegt van de afvalverbranding’. Dat moet gepaard gaan met ‘het hoogst mogelijke energetisch rendement en de laagst mogelijke uitstoot’. Nog volgens OVAM moet de site bereikbaar zijn voor alternatieve verkeersmodi, zoals spoor en water. En dat kan niet in Wilrijk.

Daarom zal OVAM alleen gunstig adviseren wanneer aan twee voorwaarden wordt voldaan. De oven moet een veel betere energieperformantie hebben, om op termijn klimaatneutraal te worden. En hij moet ook worden gebruikt voor afval van buiten Antwerpen. Een capaciteit van 190.000 ton afval per jaar is te veel voor het stadsgewest alleen. Uit de cijfers van 2015 tot en met 2018 blijkt dat de bestaande Isvag-oven nooit zijn volle capaciteit van 150.000 ton per jaar gebruikte.

Op 5 mei kwam de Gewestelijke Omgevingsvergunningscommissie (GOVC) samen om onder Vlaamse agentschappen tot een gezamenlijk standpunt te komen. Op basis van adviezen van een dertigtal bedrijven en overheidsinstellingen, waaronder ook VEA en OVAM, besloot de commissie in haar verslag: ‘algemene conclusie: ongunstig’. De GOVC stelde de minister voor om de vergunning te weigeren.

Bulldozer

Toen kwam volgens ingewijden een ongeziene lobbymachine op gang om die negatieve adviezen en het kritische VITO-rapport van tafel te vegen. Sterke man hierachter is volgens ingewijden Kristof Bossuyt. Hij is de opvolger van Philip Heylen, die ondertussen vertrokken was naar de Antwerpse holding Ackermans & van Haaren. Bossuyt vertelde in beperkte kring stoer dat hij ‘als een bulldozer over al die negatieve adviezen heen zal razen’.

Dat bulldozerwerk lijkt vruchten af te werpen. Op 25 mei veranderde het VEA plots van mening: het ontbreken van een fatsoenlijke kosten-batenanalyse (KBA) mag geen rem zijn voor het project. In het aangepaste rapport raadt Luc Peeters ‘de aanvrager aan eventuele opportuniteiten te onderzoeken tot bijkomende warmtebenutting om zo in de toekomst tot een maximale economische rendabiliteit te komen’. Het negatief advies werd veranderd in ‘positief met opmerkingen’.

Dat die cruciale aanpassing keurig werd voorbereid, blijkt onder andere uit een interne mail van 20 mei die Knack in handen kreeg. Daarin relativeert een VEA-adviseur het belang van de KBA. De KBA is geen ‘absolute vormvereiste’, schrijft hij, waar een positief advies over een vergunning mag van afhangen: ‘Het is echter bij de invoering (van de KBA, nvdr) nooit de bedoeling geweest om aan de initiële kwaliteit van dit bijkomend document een disproportioneel belang, als een soort veto, te koppelen, wat dus nu in dit dossier is gebeurd.’ De adviseur noemt dat een ‘ongelukkige situatie die niet voor herhaling vatbaar is’. Plots stond de deur open om het VEA-advies nu wél een positieve draai te geven.

Maar die KBA is allesbehalve een ‘bijkomstig akkefietje’, zeggen milieu-experts en gespecialiseerde juristen. Het is een belangrijk criterium bij de beoordeling van zo’n vergunningsaanvraag. Over het ontbreken van de best beschikbare technologie in de aanvraag, zoals vermeld in het eerste negatieve advies, wordt met geen woord meer gerept.

Verschillende leden van de GOVC spreken off the record over ‘nooit geziene en onbegrijpelijke manipulatie’. Ze stellen de integriteit van de administrateur-generaal van het VEA ter discussie vanwege ‘zijn kontdraaierij’.

‘Herbekijken’

Na de advieswijziging van het VEA kondigde ook de GOVC aan dat ze haar ongunstig advies wil ‘herbekijken’. Dat gebeurt nog deze week. Op deze manier wordt de rode loper uitgerold voor minister van Omgeving en Energie Zuhal Demir om ondanks alle negatieve argumenten toch een vergunning af te leveren voor een nieuwe en grotere Isvag-oven in Wilrijk. Ze hoeft alleen te verwijzen naar een positief advies van haar adviesorganen. Uitgebreid motiveren is dan niet meer nodig.

Dat de GOVC haar advies wil ‘herbekijken’ is in meerdere opzichten merkwaardig. Niet alleen komt de commissie normaliter nooit terug op haar eigen adviezen. Een positief advies zou ook een belangrijke doelstelling van het Vlaamse regeerakkoord ondergraven, namelijk de gefaseerde afbouw van afvalverbranding. ‘We storten en verbranden met zijn allen nog te veel afval’, zo opent het hoofdstuk ‘Verkleinen van de afvalberg’ in het regeerakkoord. De Vlaamse regering wil de hoeveelheid restafval tegen het einde van de regeerperiode in 2024 met 10 procent verminderen. Het Klimaatplan van de Vlaamse regering gaat zelfs uit van een daling van het afvalaanbod met een kwart tegen 2030. In dat geval moet ook de verbrandingscapaciteit dalen. Experts vragen zich af waarom dan überhaupt nog een nieuwe verbrandingsoven nodig is. Een nieuwe, grotere oven heeft net veel meer afval nodig om rendabel te zijn.

Een vergunning van minister Demir druist dus in tegen die regeringsdoelstelling. De capaciteit in Wilrijk zou uitgebreid worden met ongeveer 40.000 ton per jaar. Bij de topkandidaten voor sluiting zaten de drie kleine West-Vlaamse verbrandingsovens: Mirom in Roeselare, IVOO in Oostende en Imog in Harelbeke, die door experts de ‘West-Vlaamse stoofjes’ worden genoemd. Maar Demir wierp deze ovens onlangs een onverwachte reddingsboei toe. Ze kregen 7,5 miljoen euro subsidies om hun ovens aan te sluiten op een lokaal warmtenet. De warmte die vrijkomt bij de verbranding kan zo worden gebruikt om woonwijken of bedrijventerrein te voorzien van warmte. Daarmee lijkt de minister het voortbestaan van de ‘stoofjes’ te verzekeren.

Kristof Bossuyt van Isvag steunt het beleid van de Vlaamse regering om de hoeveelheid afval af te bouwen: ‘Wij zijn daar volop mee bezig. De inwoners van onze grootste vennoot, Antwerpen, produceren nu 232 kg afval per jaar. Dat moet over twee jaar verminderd worden tot 197 kg per jaar. Een uitbreiding lijkt dus op het eerste gezicht niet nodig. Maar alle demografische studies wijzen op een flinke bevolkingsgroei de komende jaren. Daar moeten we ook rekening mee houden.’

Minister Demir zit in het Isvag-dossier op ramkoers met haar N-VA-collega’s in het Vlaams Parlement. Die stelden in een gedetailleerde conceptnota uit 2018 dat Vlaanderen ‘geen extra afvalverbrandingscapaciteit mag goedkeuren zonder dat er een langetermijnvisie rond afvalverwerking is goedgekeurd’. Ze vroegen de afbouw van verbrandingscapaciteit zodat er voldoende druk is om de Vlaming aan te zetten tot sorteren en recycleren. Ook de minimale energieperformantie moet maximaal vergroot worden. Zes parlementsleden, onder wie oud-parlementsvoorzitter Wilfried Vandaele, vroegen zelfs de opmaak van een desinvesteringsplan om de ovencapaciteit af te bouwen: ‘Zonder actieplan dreigen de ovens in Vlaanderen een financiële strop te worden.’

Gekke dingen

Demir krijgt ook weerwerk van haar partijgenote Sophie De Wit, burgemeester van Aartselaar, advocate en Kamerlid. ‘Het zou een totaal verkeerd signaal zijn van de overheid om een nieuwe vergunning te verlenen aan Isvag in Wilrijk’, zegt De Wit. ‘De capaciteit wordt bovendien nog verhoogd. Dat betekent dus dat er nog meer afval naar hier wordt gebracht over de Boomsesteenweg, nu al een van de drukste en dodelijkste wegen in Vlaanderen. Jaren geleden is Philip Heylen als schepen van Antwerpen onze gemeenteraadsleden persoonlijk komen uitleggen dat een nieuwe oven op dezelfde plaats onbespreekbaar was. Maar toen hij baas werd van Isvag heeft Heylen zijn kar helemaal gekeerd en kwam hij pronken met een ovenschouw van meer dan honderd meter hoog. Het moest een nieuw ijkpunt worden langs de A12. In Aartselaar praten ze nu over “de peniskoker van Heylen”.’ Het nieuwe 65 meter hoge gebouw moet volgens Isvag een ‘landmark’ van architectuur worden, een soort ‘nieuwe stadspoort’. Andere bedrijfsgebouwen in de buurt zijn zo’n 10 meter hoog.

Ook De Wit vindt dat er ‘gekke dingen’ gebeuren in het dossier. ‘Toch vreemd dat een duidelijk negatief advies van het VEA plots verandert in een positief, zonder bijkomend onderzoek. Waarom wordt het havendossier niet fatsoenlijk onderzocht? Alles wijst erop dat dat een beter alternatief is.’ De Wit vroeg haar partijgenote Demir of ze een en ander persoonlijk mocht uitleggen op het kabinet, maar dat is nog niet gelukt. Ze begrijpt niet waarom de minister ondanks alle milieubezwaren voor Wilrijk zou kiezen. ‘Ik wil niet dat het dossier herleid wordt tot een politiek spel. Daarvoor zijn de belangen te groot.’ De gemeenteraad van Aartselaar gaat zeker in beroep bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen, als Isvag toch een vergunning zou krijgen, aldus nog De Wit. Die Raad vernietigde eind 2019 al de eerdere vergunning van Joke Schauvliege (CD&V) voor de verlenging van de oven tot 2025.

Isvag-baas Kristof Bossuyt ziet geen bezwaren tegen de bouw van een verbrandingsoven vlak bij een woonwijk. ‘Onze installatie ligt op een terrein bestemd voor openbaar nut. De nabijheid van woonwijken is juist een troef, omdat de afvalwagens zo minder ver moeten rijden en om warmte te kunnen uitkoppelen naar bedrijven, woningen en sociale voorzieningen zoals sporthallen, zwembaden, ziekenhuizen. Ook Kopenhagen, Monaco en Wenen hebben afvalverbrandingsovens in hun centra, of zelfs midden in de stad.’

Stemmen uit de bedrijfswereld wijzen er ondertussen ook op dat een minister van een partij die staat voor ‘het promoten van privé-initiatief’ in dit dossier helemaal de andere kant op kijkt. Vandaag laat Isvag ongeveer 40.000 ton afval verbranden bij privébedrijf Indaver. Als de intercommunale Isvag haar capaciteit mag uitbreiden naar 190.000 ton betekent dat financieel verlies voor Indaver en ‘beconcurreert de overheid in feite de privésector’. Een ander teer punt voor de N-VA-minister is dat haar partij al jaren een strijdpunt maakt van het opdoeken van intercommunales. Sinds 2019 zijn bij Isvag negen van de zeventien bestuurders N-VA’ers.

10 procent minder kosten

Drie belangrijke havenbedrijven toonden al concrete interesse om mee te stappen in de realisatie van het havenalternatief. On the record willen ze geen commentaar geven: ‘We moeten nog kunnen samenwerken met minister Demir.’ Go4Circle, de Belgische federatie van de afval- en recyclagesector, wil wel zijn mening kwijt. Stany Vaes, directeur van Go4Circle, heeft vragen bij het Isvag-project in Wilrijk. ‘Het lijkt er stilaan op dat het havenalternatief van het VITO geen eerlijke kans krijgt. Nochtans heeft dat mooie voordelen. Bij de verbranding van afval komt veel warmte vrij die kan worden omgezet in stoom. Die kunnen havenbedrijven inzetten in hun productieproces. Als die stoom verkocht kan worden, wordt het financiële plaatje van de verbrandingsoven aantrekkelijker.’

Vaes bevestigt dat drie marktpartijen interesse hebben getoond om in zo’n project te investeren. Het zou gaan om Indaver, Veolia en Suez. Hij verwijst ook naar een Britse studie van het internationale milieuadviesbedrijf Eunomia Research and Consulting. Daaruit blijkt dat gemeenten en intercommunales de ophaling en verwerking van afval beter kunnen overlaten aan gespecialiseerde privébedrijven. Hun conclusie na een analyse van de situatie in 58 Britse steden: steden die hun afvalbeheer uitbesteden halen tot de helft hogere recyclagepercentages tegen een kostprijs die 10 procent lager is. ‘Ik hoopte dat Demir hetzelfde dacht toen zij in haar beleidsnota schreef “de wenselijke rol van lokale overheden in afvalverwerkingsinstallaties te willen onderzoeken”. Op die manier kunnen Vlaamse steden en gemeenten zich focussen op afvalpreventie en -beleid.’

Kristof Bossuyt is het helemaal niet eens met partijgenote Zuhal Demir. ‘De beste garantie om minder afval te produceren is de verbranding te laten gebeuren door de steden en gemeenten. Hoe minder afval ze aanvoeren, hoe minder ze moeten betalen. Bij de privé is het net omgekeerd. Ze willen warmte-energie halen uit afval. Hoe meer afval, hoe meer energie ze kunnen verkopen.’

Hij noemt verder onderzoek van het havenalternatief ’tijdverlies’. ‘We zijn hier al vier jaar mee bezig. We kunnen ons geen tijdverlies meer permitteren, anders belanden we in een vacuüm. De huidige verbrandingsoven is 40 jaar oud en moet worden vervangen. Het is alsof morgen een professor zou zeggen: “Ik heb misschien een beter alternatief voor de Oosterweelverbinding. Laten we de werken stilleggen om dat alternatief te onderzoeken.”‘

Structureel onderbemand

Intussen is er ook op het kabinet van Demir onenigheid over de rommelige aanpak van het Isvag-dossier. Experts en ingewijden, inclusief partijgenoten, wijzen op de zware portefeuille van Zuhal Demir met justitie en handhaving, omgeving, energie en toerisme. ‘Haar kabinet is structureel onderbemand om dat allemaal behoorlijk op te volgen’, klinkt het. De sfeer is er naar verluidt ook bijzonder slecht. Vorige week werd een adjunct-kabinetschef ontslagen. ‘Ik heb soms de indruk dat deze materie haar niet echt interesseert. Ze scoort meer met toerisme en bossen dan met afval’, aldus een kabinetsbron.

Het dossier zet ook de Antwerpse coalitie onder hoogspanning. Vooral de SP.A en de N-VA staan recht tegenover elkaar. De Open VLD kijkt de kat uit de boom, maar zou veeleer een oven in het havengebied willen. De SP.A beloofde tijdens de verkiezingscampagne om de oven in Wilrijk te sluiten. Bij de N-VA heeft Kristof Bossuyt van Isvag grote invloed op het dossier. Sommigen wachten nu op wat de Antwerpse burgemeester en N-VA-voorzitter Bart De Wever zal doen. Zal hij zijn minister tot de orde durven te roepen om de oven in Wilrijk te laten uitdoven?