Eén jaar coronahandhaving: ‘Als school en hobby’s stoppen, krijg je tikkende tijdbommen’

Procureur des Konings Ine Van Wymersch van het parket Halle-Vilvoorde is de jongste topmagistraat van het land. Hoe pakt zij de jongeren aan die de coronaregels aan hun laars lappen? ‘Ik denk niet dat wij ook maar één minderjarige een nacht hebben moeten vasthouden.’

Toen de pandemie begon, was ik net één jaar procureur van het parket Halle-Vilvoorde’, vertelt Ine Van Wymersch, de jongste topmagistraat van het land, in een videogesprek. ‘Gelukkig kon ik voor de aanpak van de coronacrisis de vruchten plukken van het vertrouwen dat ik in het eerste jaar van mijn mandaat heb opgebouwd.’

In de handhaving van de coronamaatregelen vormen de parketten een cruciale schakel. Ze staan in voor het vervolgen van de inbreuken op alle coronarestricties die de federale regering in ministeriële besluiten vastlegt. Na één jaar coronacrisis besloot Van Wymersch om voor zichzelf, en nu ook voor Knack, de balans op te maken van haar parket. ‘Onze werking is nooit in het gedrang gekomen, maar corona genereerde wel een gigantische extra werklast. We hebben daarom binnen het parket een coronateam opgericht’, zegt ze. ‘Ons richtsnoer was: sensibiliseren waar het kan, bestraffen waar het moet. Het gaat erom de rotte appels eruit te halen, maar er was nergens sprake van een heksenjacht.’

Je hoort vaak klachten over de verregaande onduidelijkheid van de ministeriële besluiten in verband met corona.

Ine Van Wymersch: Onze parketmagistraten hebben verschillende corona-acties van de politie bijgewoond. Juist om na te gaan: viseren we de juiste situaties? Is er geen heksenjacht gaande? Wat is de reactie van de burgers als de politie intervenieert? Dat wilde ik weten, om mijn beleid als procureur daarop te kunnen afstemmen. Sommige regels zijn vrij makkelijk te handhaven, zoals een avondklok of een samenscholingsverbod. Bij andere regels ligt dat moeilijker. Het verbod op niet-essentiële verplaatsingen in de eerste lockdown ging goed in heel wat situaties, maar sommige mensen hadden systematisch wc-papier en pasta in de auto liggen. En als je dan het bonnetje vroeg, waren ze dat kwijt, of als ze er eentje hadden, was dat van vier dagen eerder. Dat is natuurlijk ook gewoon kleinzielig van die mensen, alsof het een wedstrijdje is tegen de politie, in plaats van samen tegen het virus. Maar de meeste mensen volgden de maatregelen goed.

Het Antwerpse parket zegt strenger op te treden dan de rondzendbrieven van het college van procureurs-generaal aanbevelen als het gaat om lockdownfeestjes. Daardoor werden zeven minderjarigen uit Kapellen een nacht en een dag opgesloten in een politiecommissariaat en in de cellen van het Antwerpse justitiepaleis. Hoe zit dat in Halle-Vilvoorde?

Van Wymersch: De parketten krijgen via de nationale rondzendbrieven instructies voor de concrete toepassing van de coronamaatregelen. Onze interne richtlijnen zijn op dat vlak niet strenger dan de rondzendbrief: het vasthouden van minderjarigen gebeurt alleen in uiterste nood, en pas nadat eerst alle andere opties uit het jeugddelinquentiedecreet zijn overlopen. Maar een stad als Antwerpen is niet met Halle-Vilvoorde te vergelijken. Wij bekijken dat geval per geval. Ik denk niet dat wij ook maar één minderjarige een nacht hebben moeten vasthouden.

Halle-Vilvoorde wordt minder met lockdownfeestjes geconfronteerd?

Van Wymersch: We hebben er wel een aantal gehad, die ook in het nieuws zijn geweest. We hebben een keer vijftig Roemenen in een huis aangetroffen. Er waren ook lockdownfeestjes in Vilvoorde in de oude feestzaal La Hacienda, die intussen bestuurlijk is gesloten. Daar hebben we, omdat het zo flagrant was, de organisatoren gedagvaard, maar de deelnemers, als het geen recidivisten waren, hebben we een minnelijke schikking opgelegd. Ik begrijp dat zo’n aanpak op maat in grotere parketten veel lastiger is.

Begrijpt u dat mensen vinden dat het Antwerpse parket met die aanpak van minderjarigen uit de bocht is gegaan?

Van Wymersch: Het is moeilijk voor mij om kritiek te uiten op beslissingen van collega’s. Achteraf is het ook makkelijk praten en er is over die zaak ook veel desinformatie verspreid. De pers gaat daarin niet vrijuit. Maar je mag als parket natuurlijk niet doorschieten. En je mag er ook niet blind voor zijn als de samenleving zegt: dit vinden wij echt niet oké. Dan moet je heel goed uitleggen waarom je bepaalde beslissingen toch neemt. Dat is heel moeilijk, want eigenlijk moeten wij gewoon ministeriële besluiten en rondzendbrieven uitvoeren. Veel marge is er niet. Het is voor politie en parket een hele uitdaging om uit te voeren wat de politiek opdraagt, het draagvlak bij de bevolking te behouden en consequent de maatregelen af te dwingen.

Had de politiek ook een andere weg kunnen bewandelen voor de handhaving van de coronamaatregelen, bijvoorbeeld GAS-boetes in plaats van strafrechtelijk vervolgen?

Van Wymersch: Dat is een lastige vraag. Er zijn niet zo heel veel opties als je snel wilt optreden, naast regels die strafrechtelijk worden gehandhaafd.

Daardoor is een grote groep mensen die geen criminele feiten in de klassieke zin van het woord heeft gepleegd, nu wel met justitie in aanraking gekomen.

Van Wymersch: Het is natuurlijk maar de vraag wat je crimineel noemt. Spoedartsen vinden het waarschijnlijk een goede zaak dat mensen die zonneklaar de coronaregels aan hun laars lappen, worden bestraft.

Bent u ook geconfronteerd met meer huiselijk geweld en kindermishandeling?

Van Wymersch: Wij hebben geprobeerd om samen met de lokale politie, de scholen en de hulpverlening, kwetsbare gezinnen zo goed mogelijk op te sporen. Het aantal verontrustende opvoedingssituaties is in de coronacrisis zonder enige twijfel toegenomen. Al is dat moeilijk exact te becijferen, omdat we door gebrekkige computersystemen alles manueel moeten bijhouden. Wat we zeker weten, is dat de situaties die ons worden gemeld veel ernstiger en gevaarlijker zijn geworden. Vaak is het kind uit huis plaatsen nog de enige optie. De sociale controle is tijdens de lockdowns immers zo goed als weggevallen. Kwetsbare gezinnen zaten samen vast onder één dak. Er waren voor kinderen en jongeren geen vluchtplekken meer. Ze konden niet even ontsnappen op de voetbaltraining of op school, waardoor spanningen niet de kans kregen om te ontladen. Doordat de politie – die op een gegeven moment nog ongeveer de enigen waren die niet op een digitaal aanbod waren overgeschakeld en gelukkig maar – de ons bekende kwetsbare gezinnen is blijven opzoeken, hebben wij voor een aantal kinderen in totaal verziekte toestanden toch nog tijdig kunnen ingrijpen.

In de gedwongen opnames van minderjarigen in de psychiatrie zien we in 2020 trouwens een verdubbeling tegenover 2019. Opvallend is eveneens dat het aantal minderjarigen dat ernstige feiten pleegt, waarvoor je in de gesloten jeugdinstelling van Everberg wordt geplaatst, de eerste drie maanden van dit jaar is verdubbeld in vergelijking met vorig jaar: 18 van januari tot maart 2021, tegenover 9 in dezelfde periode in 2020.

Wat is daarvoor uw verklaring als voormalig jeugdmagistraat bij het Brusselse parket?

Van Wymersch: Jeugdrechters beginnen ongeveer elke zitting van de rechtbank met de vraag: wat doe je overdag? Ga je naar school, heb je een zinvolle dagbesteding? Als jongeren voltijds naar school gaan en af en toe naar de sportclub, is de kans veel kleiner dat ze doelloos gaan rondhangen en in de criminaliteit belanden. Als school en hobby’s opeens grotendeels stoppen, creëer je tikkende tijdbommen. Zeker voor 12-plussers was dat het geval. Er is in deze crisis heel weinig gezocht naar mogelijkheden om die jongeren nog uitlaatkleppen aan te bieden. Pas sinds kort kunnen 12-plussers opnieuw een buitenschoolse activiteit uitoefenen. Voor wie ruim woont en al zijn kinderen een laptop kan geven, viel een en ander misschien nog mee. Maar wat als je met zes op een appartementje met twee kamers zit? Aan die realiteit is men totaal voorbijgegaan.

Wat zijn zulke ernstige feiten, waarvoor je in Everberg terechtkomt?

Van Wymersch: Feiten waarop minstens een straf van vijf jaar staat. Dat gaat bijvoorbeeld om ernstige slagen en verwondingen, om diefstal in een woning. We hebben recent ook iemand in Everberg geplaatst die gewoon een heel jaar op zijn kamer heeft gezeten, maar bij wie we aanwijzingen van radicalisering hebben. Ik hou mijn hart vast voor wat er nog naar boven gaat komen. Hoeveel jongeren zijn we door corona kwijtgeraakt? Bij hoeveel jongeren is de dagbesteding gereduceerd tot gamen en surfen op het internet? Jongeren konden een heel jaar haast niets anders meer doen dan op het internet zitten. En dus konden kwetsbare jongeren de klok rond worden benaderd door mensen met slechte bedoelingen. Ook het aantal dossiers van sexting hebben we zien toenemen. Jongeren die heel onvoorzichtig worden met wat ze op het internet posten, omdat ze weinig anders omhanden hebben, en andere jongeren die dat beeldmateriaal zonder toestemming vrolijk doorsturen.

Heeft het beleid te weinig rekening gehouden met nevenschade bij jongeren?

Van Wymersch: Ik waarschuwde daar een jaar geleden al voor in De Afspraak, maar dan vraagt men meteen: heb je cijfers? Op welke wetenschappelijk studie is dat gebaseerd? Maar het is niet omdat we geen of onvolledige cijfers hebben, dat iets niet bestaat. Je mag toch ook nog altijd een mening hebben door gewoon op straat aanwezig te zijn, rond te kijken, te luisteren en situaties te benoemen die je onder je ogen ziet gebeuren?

En hoe heeft Halle-Vilvoorde corona-inbreuken door minderjarigen aangepakt?

Van Wymersch: Wij hebben een verschillende benadering voor minderjarigen die totaal onbekend zijn op het jeugdparket en die alleen door corona in de strafrechtelijke keten belanden, en minderjarigen die we al op de een of andere manier kennen en bij wie een corona-inbreuk minder een accident de parcours is. Die laatste dossiers laten we door de parketcriminoloog behandelen. Voor de eerste categorie jongeren hebben we het afgelopen jaar in ruim 90 procent van de gevallen een waarschuwingsbrief gestuurd, met specifieke informatie over de coronagevaren en waarom we doen wat we doen. Vergeet ook niet dat de politie in ons arrondissement slechts een proces-verbaal voor minderjarigen opstelt nadat ze een of meerdere waarschuwingen hebben gekregen. De politie zal bijvoorbeeld jongeren die op de bus staan te wachten aansporen om hun masker correct te dragen. Enkele minuten later doet de politie opnieuw een controle. Wie dan zijn mondmasker nog niet draagt, wordt geverbaliseerd. Maar dat zijn de jongeren van wie de ouders toch vaak heel verontwaardigd zijn dat hun kinderen een pv hebben gekregen.

Wat doet u met de jongeren die al op de radar van justitie staan?

Van Wymersch: Het voorbije jaar kreeg ongeveer de helft van hen een waarschuwingsbrief. Voor de rest werd naar alternatieven gezocht, zoals het zogenoemde positief project, waarin het parket Halle-Vilvoorde koploper is in Vlaanderen. Dat houdt in dat de jongere, in samenspraak met zijn ouders en zijn advocaat, zelf voorstelt hoe hij het aan de maatschappij gaat goedmaken. Dat kan gaan om zaken als een financiële bijdrage aan het Rode Kruis, of vrijwilligerswerk. Jongeren die weerspannig waren of spuwden naar de politie, hebben we wel gedagvaard. Het valt ook op hoe arrogant en onbeleefd sommige jongeren zijn tegenover de politie. Het gaat hier wel in grote meerderheid om jongens. Er is het afgelopen jaar slechts één meisje gedagvaard. We zagen ook dat jongeren heel creatief zijn in het verzinnen van excuses. Sommigen gaan om 1 uur ’s nachts een TikTok-filmpje opnemen en vinden dat een essentiële verplaatsing. Er waren ook jongeren die in hun kelder thuis een hele kapperszaak op poten hadden gezet. Bij meerderjarigen die voor de politierechter moesten verschijnen, viel het ons op hoe verdachten de eigen inbreuken consequent minimaliseren en vergoelijken. ‘Met tien een trouwfeest vieren is toch veel minder erg dan een echte lockdownparty?’ klinkt het dan. Of: ‘Iedereen is blijven slapen, anders hadden ze dronken gereden, dat is toch veel gevaarlijker?’ En ga zo maar door.

Stoten jullie ook vaak op mensen die gewoon mentaal op zijn?

Van Wymersch: Zeker. Ook bij meerderjarigen is in Halle-Vilvoorde het aantal dossiers van gedwongen opnames overigens aanzienlijk toegenomen: 362 in 2021, tegenover 307 in 2020. Los daarvan moet de politie heel vaak sociaal interveniëren, gewoon om de gemoederen te bedaren. Het gaat dan inderdaad om situaties die te maken hebben met mentaal welzijn, of met het gebrek eraan. Bij heel wat van die interventies is de sfeer oververhit en zelfs grimmig te noemen. Mensen die anders geen vlieg kwaad doen, koken nu over. We hadden recent nog een interventie in Vilvoorde waarbij iemand zei: ‘Ik maak iedereen kapot.’ Als de politie dan niet rustig blijft, valt er misschien zomaar een dode.