Bij het contesteren van de coronamaatregelen wordt teruggegrepen naar ‘dissidente’ stemmen uit de medische wereld. Parallel wordt misbruik gemaakt van ongefundeerde claims die in wetenschappelijke en journalistieke publicaties door de mazen van het net glippen.
Triomfantelijk kondigden de coronasceptici van Viruswaanzin eind juli op Facebook aan dat, ‘helaas voor de factchackers’ [sic], er wetenschappelijke bevestiging was gevonden voor de populaire complottheorie die een verband legt tussen corona en de draadloze communicatietechnologie 5G. Het Facebookbericht bevatte een link naar een onlineartikel in het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Biological Regulators and Homeostatic Agents. Dat artikel stelde dat 5G-straling ‘geabsorbeerd kon worden door huidcellen die fungeren als antennes’ en op die manier een rol zou spelen bij het ontstaan van coronavirussen in het menselijk lichaam. Al snel bleek dat het niet ging om een onderzoekspaper maar om een opiniestuk. Bovendien bulkte het van de nonsensicale formules en grafieken. Enkele dagen later werd het stuk door het tijdschrift ingetrokken en offline gehaald.
Dat socialemediabedrijven desinformatie over covid-19 verwijderen, zien veel complot- denkers als een bevestiging van hun theorieën.
Wetenschappelijke tijdschriften verzuipen momenteel in een toevloed van duizenden papers over covid-19. Geregeld zijn die artikels als preprint online raadpleegbaar voordat dat ze het vereiste proces van peerreview hebben doorlopen – dat is een externe evaluatie van de resultaten om de betrouwbaarheid ervan vast te stellen. De methodologische kwaliteit van de onderzoeken loopt erg sterk uiteen. Bij veel klinische trials rond bepaalde potentiële behandelingen is er bijvoorbeeld geen sprake van de gouden standaard: een gerandomiseerd onderzoek met een afzonderlijke controlegroep die een placebo krijgt toegediend.
Opvallende coronaclaims die uitgebreid in de pers aan bod kwamen, waren niet zelden afkomstig uit teruggetrokken papers of uit preprints die later enkel in afgezwakte vorm of zelfs helemaal nooit voor publicatie werden aanvaard. Dat was onder andere het geval voor onderzoeken die zogezegd hadden uitgewezen dat er gelijkenissen waren tussen covid-19 en hiv, of dat er een gemuteerde versie van het coronavirus zou zijn opgedoken die veel besmettelijker was, en dus ook voor het zogezegde verband tussen 5G en corona. De wetenschappelijke blog Retraction Watch turfde dat dit jaar al meer dan 30 gepubliceerde papers over covid-19 uiteindelijk opnieuw werden ingetrokken, hetzij door de auteurs, hetzij door de uitgever.
De wetenschappelijke wereld worstelt al langer met de uitwassen van een dwingende publicatiecultuur, een trend die door de huidige pandemie enkel is versterkt. De pers heeft het in coronatijd dan weer extra moeilijk om feit van fictie te onderscheiden. Een reconstructie door het Amerikaanse tijdschrift Wired toonde bijvoorbeeld aan hoe een interview met de Antwerpse arts Kris Van Kerckhoven in Het Laatste Nieuws de katalysator vormde voor de verspreiding van complottheorieën over 5G en corona via sociale media.
Hoax
Viruswaanzin, dat het 5G-artikel verspreidde, is de noemer waaronder Nederlandse en Belgische coronasceptici zich kanten tegen de ‘anderhalvemetermaatschappij’ en andere coronamaatregelen zoals lockdowns en mondmaskerdracht. Via gerechtelijke weg proberen de groeperingen om de opschorting van de maatregelen af te dwingen. Begin juli wierp een Brusselse rechtbank de eis van Viruswaanzin nog terzijde en wees daarbij scherp op de ‘verbijsterende intellectuele armoede’ van de argumentatie.
De website en socialemediakanalen van Viruswaanzin zijn een hutspot van het minimaliseren van de ernst en besmettelijkheid van het coronavirus en waarschuwingen voor de schadelijkheid van de de coronamaatregelen zelf, waarbij er een significante overlap is met de antivaccinatiebeweging en andere complottheorieën. Viruswaanzin stelt onder andere dat ‘mondmaskers doden’ en dat de verplichting ervan bijdraagt tot een ‘virologische genocide’. Ze deinzen er niet voor terug om de credentials van sommige experts uit de GEES in twijfel te trekken. ‘Staatsviroloog’ Steven Van Gucht wordt dan bijvoorbeeld als onbetrouwbaar afgeschilderd omdat hij geen arts is maar afstudeerde als doctor in de diergeneeskunde. Andere experts en politici staan volgens Viruswaanzin op de loonlijst van Microsoft-oprichter Bill Gates en zijn stichtingen – in de marge van de coronacrisis is Gates samen met de Amerikaans-Hongaarse filantroop George Soros uitgegroeid tot de favoriete schietschijf van complotdenkers.
Niettemin is het opvallend hoe groepen als Viruswaanzin belang blijven hechten aan het autoriteitsargument van een medische achtergrond voor de ‘dissidente experts’ die ze opvoeren. In België zijn enkele van de bekendste criticasters van de coronamatregelen plastisch chirurg Jeff Hoeyberghs, die ‘de hele covid-affaire […] één dikke vette hoax’ noemde, en een West-Vlaamse dokter met een YouTube-kanaal over fitness en voeding die zichzelf ‘ The Lifting Dermatologist‘ noemt.
Hydroxychloroquine
Het wetenschappelijke debat over de effectiviteit van coronamaatregelen raakt bovendien steeds vaker gepolitiseerd. Mondmaskerdracht in de Verenigde Staten is een goed voorbeeld van een coronamaatregel waar partijlijnen een invloed hebben op de opvolging van die maatregel. President Donald Trump liet zich lange tijd zelden met een masker zien, en volgens een poll van NBC eind juli beweerde slechts 48 procent van de Republikeinse kiezers steeds een mondmasker te dragen bij contact met anderen, terwijl dat voor de Democraten op 86 procent lag.
Een ander goed voorbeeld van een gepolitiseerd issue is het malariamedicijn hydroxychloroquine. De effectiviteit van dat geneesmiddel bij de bestrijding van covid-19, al dan niet in combinatie met zinksupplementen en het antibioticum azithromycine, vormt al maanden een twistpunt. Ook over dat dilemma zijn de voorbije maanden trouwens wetenschappelijke studies met conclusies in beide richtingen gepubliceerd en weer ingetrokken. Trump en de Braziliaanse president Jair Bolsonaro verklaarden herhaaldelijk hydroxychloroquine te gebruiken als behandeling of voorzorgsmaatregel tegen corona. Daarnaast zijn veel antivaxers ervan overtuigd dat lokale verboden op de vrije verkoop van hydroxychloroquine een complot zijn van big pharma en vaccinontwikkelaars.
De vervlechting tussen politiek en ‘dissidente experts’ werd pijnlijk duidelijk op 27 juli, toen een dozijn artsen in witte labjassen een persconferentie gaf op de trappen van het Amerikaanse Hooggerechtshof. Stuk voor stuk verdedigden ze standpunten die voordien al gepusht waren door president Donald Trump en de Republikeinse partij, onder andere over hydroxychloroquine als wondermiddel. Het initiatief bleek gesponsord door een Republikeinse lobbyorganisatie. Twitter, Facebook en YouTube haalden de beelden van de persconferentie offline, maar veel mocht dat niet baten: ondertussen hadden ze miljoenen likes, shares en reacties verzameld. Dat socialemediabedrijven actief schadelijke desinformatie over covid-19 van hun platformen verwijderen, zien veel complotdenkers bovendien als een bevestiging van hun samenzweringstheorieën.
Misleidende medische informatie op het internet bestrijden was sowieso al geen eenvoudige taak. Dat ook artsen bij die desinformatie betrokken zijn en dat het debat over de coronamaatregelen in toenemende mate gepolitiseerd raakt, dreigt die opdracht dubbel te bemoeilijken.
