Arabieren zonder God: ‘De atheïstische stemmen in de Arabische wereld klinken steeds luider’

‘Atheïsme is de extreemste vorm van dissidentie in de Arabische wereld’, meent Brian Whitaker, auteur van Arabs without God. Geen wonder dat we niet weten hoeveel niet-gelovers er daar zijn. Maar dat hun aantal toeneemt, staat vast.

Al dan niet in God geloven is op veel plaatsen in de wereld een persoonlijke keuze. Een recht ook, vastgelegd in artikel 18 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Toch geldt in de Arabische wereld die keuze niet. Er is niet eens een deftig Arabisch woord voor ‘atheïsme’ of ‘atheïst’. De termen ilhad en mulhid zijn geenszins neutraal, ze betekenen dat iemand is ‘afgeweken van het rechte pad’.

In het Egypte van president Abdul Fatah al-Sisi stond onlangs in een regeringskrant dat ‘atheïsten de tweede belangrijkste vijanden van de staat zijn, na de Moslimbroederschap’. Zijn die atheïsten dan zo talrijk? We weten het niet eens: de meesten van hen zouden het nooit openlijk toegeven. En geef ze ongelijk, je komt er geheid mee in de problemen. Kijk naar de Palestijn Waleed al-Husseini (30), die in 2010 een Facebookpagina voor God opzette, wat resulteerde in arrestatie, marteling en een vlucht naar Frankrijk. Of neem Mohamed Cheikh Ould Mkhaitir (35), een Mauretaanse blogger die sinds 2014 achter de tralies zit omdat hij schreef dat de woorden van de Profeet werden misbruikt om discriminatie goed te praten. Mkhaitir werd aanvankelijk ter dood veroordeeld, in 2016 werd dat omgezet in twee jaar cel. Die termijn is onderhand verstreken, maar zijn vrijlating laat op zich wachten.

De Britse journalist Brian Whitaker ( The Guardian) schreef met Arabs without God een van de eerste non-fictiewerken over niet-geloven in het Midden-Oosten. ‘Na mijn studie arabistiek reisde ik uitvoerig door de regio, en wat me opviel, was de schizofrenie in de gesprekken. Mensen zochten gelegenheden om met een westerling te praten over precies die dingen waarover ze het met het gros van hun landgenoten volstrekt niet konden hebben. Over de complexe – buitenechtelijke of homoseksuele – relaties die ze hadden, bijvoorbeeld. Ze leken er bij voorbaat van uit te gaan dat buitenlanders ruimdenkend genoeg zijn om daar begrip voor te hebben. En toen kwam het Queen Boat-incident in Caïro in 2001, waarbij 52 homoseksuele mannen werden aangeklaagd voor “obsceen gedrag” en “minachting voor de religie”. Ik verbleef toen voor The Guardian enige maanden in Egypte en besloot in mijn vrije tijd getuigenissen te verzamelen. Ik merkte dat de framing in de westerse media niet klopte: de tragedie van holebi’s in het Midden-Oosten is niet dat er periodiek een paar voor de rechter worden gedaagd en in de gevangenis eindigen. Veel erger is hoe ze door hun familie, hun vrienden en de maatschappij in haar geheel worden uitgespuwd. In je eigen omgeving niet kunnen bestaan is veel moeilijker en pijnlijker.’

‘De manier waarop een samenleving omgaat met haar holebi’s is bovendien een test voor haar beschaving, draagkracht en tolerantie. En in feite kun je dat doortrekken naar atheïsme. Dat bracht me eerst bij Unspeakable Love – Gay and Lesbian Life in the Middle East (2006) en vervolgens bij What’s Really Wrong with the Middle East (2009). Waar het op neerkomt, is dat de kwaal van autoritarisme waar de hele regio aan lijdt, niet op zich staat maar structureel onderbouwd is door een religieus-cultureel kader. Of zoals een Egyptische vriend het stelde: er is niet één Mubarak, het zijn er duizenden. Werkgevers, vaders, broers. Bovendien lijken ze allemaal op het beeld van God: het zijn almachtige, onfeilbare en doorgaans onzichtbare wezens, die je blindelings moet gehoorzamen en die in toorn ontsteken bij de minste fout. De enige uitweg ligt in sociale omwentelingen, gendergelijkheid, democratisering.’

Hoe moet dat dan?

Brian Whitaker: Ik geloof in een centrale rol voor het internet: dat is fundamenteel antiautoritair en geeft een stem aan wie voorheen niet werd gehoord. Door het internet zijn de regimes hun controle over de informatie kwijt. Natuurlijk vechten ze terug, bijvoorbeeld door mensen te arresteren voor uitspraken op sociale media. Maar de openstelling van de maatschappij kunnen ze niet terugschroeven. Neem de moord op Assil Belalta, een 21-jarige homoseksuele geneeskundestudent in Algiers op 10 februari. Hij werd in zijn kamer aan de universiteit vermoord, de daders schreven met zijn bloed ‘Hij is homo’ op de muren. In de manifestatie die volgde, hoorde je geen homofobe stemmen. De studenten klaagden het gebrek aan veiligheid aan, maar evengoed betuigden ze hun steun aan Belalta.

Of kijk naar het concert van de Libanese popgroep Mashrou’ Leila in Caïro in september 2017. De zanger is openlijk homo en in het publiek werd met regenboogvlaggen gezwaaid. Dat was nooit eerder gebeurd. Zeven mensen werden gearresteerd en er kwam een paranoïde debat over het verbod op dergelijke wimpels, maar wat telt, is dat je jongeren hebt die zich niet meer laten doen. De Arabische Lente, die begon in 2011, is geen politiek succes geworden, maar velen raakten er wel hun angst door kwijt.

In uw boek schrijft u dat het islamisme vanaf de jaren tachtig en negentig zo sterk opgang maakte door de gigantische kater die de Arabische wereld heeft overgehouden aan de Zesdaagse Oorlog tegen Israël in 1967. Het seculiere nationalisme was zijn aantrekkingskracht kwijt.

Whitaker: Absoluut. Vergelijk foto’s van de campus van Alexandrië in de jaren vijftig met die van nu. Op de eerste zie je jonge vrouwen in korte rokjes, nauwelijks te onderscheiden van hun leeftijdsgenoten in het Westen. Nu zijn ze van kop tot teen bedekt met zwarte gewaden. De oorlog van 1967 was een soort van realitycheck voor het seculiere panarabisme van de decennia ervoor.

Er zijn in de Arabische wereld bibliotheken bijeen geschreven over de vraag hoe een nederlaag na zes dagen mogelijk was. De algemene conclusie luidde dat het een goddelijke afstraffing betrof, dat het falen wortelde in het zich afkeren van de Almachtige en van de eigen tradities. Alleen een religieuze herbronning bood slaagkansen voor de toekomst. Dat idee werd versterkt door de Islamitische Revolutie in Iran in 1979 en het succes van de moedjahedien, die de Sovjettroepen in ’89 uit Afghanistan wisten te verdrijven. En in 2000 trok Israël zich uit Zuid-Libanon terug, wat de Hezbollah als een persoonlijke overwinning afschilderde.

Die vernieuwde nadruk op religie versmalde op veel plaatsen tot gedragscodes voor ‘goede moslims’. Soms tot in het absurde. Zo probeerden islamistische milities in Irak de gendersegregatie van groenten door te voeren: de ‘vrouwelijke’ tomaten mochten niet meer naast de ‘mannelijke’ komkommers liggen.

Tegelijk gelooft u dat het islamisme op zijn retour is.

Whitaker: Het heeft zijn hoogtepunt gekend met het aantreden van president Mohamed Morsi in Egypte in 2012. Die verkwanselde de reële kans om een liberale vorm van islamisme als bestuursvorm neer te zetten. Morsi besefte niet dat hij zijn kieszege deels te danken had aan niet-islamisten, die voor hem stemden omdat ze weinig voelden voor Ahmed Shafik, de laatste premier van de afgezette president Hosni Mubarak en een man met militaire connecties. Geen rekening houden met de niet-islamisten deed Morsi de das om. Het bewees ook dat islamisme geen levensvatbare bestuursideologie is.

Daarna zagen we de pogingen van de IS om een utopische nieuwe staat te creëren in Irak en Syrië, die ondertussen ook zijn gestrand. Dat heeft te maken met het militaire overwicht van de door de VS gesteunde Koerden, maar veel belangrijker is dat het model niet aansloeg. Kijk naar de peilingen in de Arabische wereld: het enthousiasme voor het kalifaat is zowat onbestaande.

Er wonen onderhand miljoenen moslims in het Westen, waar ze niet dezelfde beperkingen ervaren als in hun land van herkomst. Dat stelt hen in staat vrijuit te spreken en zich te organiseren.

Onlangs werd een 18-jarig Saoedisch meisje wereldwijd voorpaginanieuws toen ze in een poging om naar Australië te vluchten klem raakte op de luchthaven van Bangkok. Rahaf Mohammed al-Qunun zei voor haar leven te vrezen omdat ze haar geloof had afgezworen. Is zij een alleenstaand geval?

Whitaker: De atheïstische stemmen in de Arabische wereld klinken steeds luider en dat heeft evengoed te maken met de Arabische Revolutie als met migratie en sociale media. Er wonen onderhand miljoenen moslims in het Westen, waar ze niet dezelfde beperkingen ervaren als in hun land van herkomst. Dat stelt hen in staat vrijuit te spreken en zich te organiseren. Bovendien hebben ze ervoor gezorgd dat de belangrijkste boeken over atheïsme, van mensen als Richard Dawkins bijvoorbeeld, gratis online kunnen worden gelezen, in het Arabisch.

In de Saoedische media wordt al-Qununs familie voorgesteld als slachtoffer van een recalcitrante tiener met foute ideeën. Maar tegenover die officiële, mannelijke versie van de feiten staan de vele Saoedische vrouwen die op sociale media hun steun aan haar betuigen. Je kunt de rechtenstrijd niet meer tegenhouden, hoezeer de overheid ook alle activisten aanpakt, zoals ze dat deden met de vrouwen die wilden autorijden.

Ondertussen zweren steeds meer mensen in de Arabische wereld het geloof af.

Whitaker: De Egyptische overheid voerde in 2014 een studie uit naar de oorzaken van het toenemende atheïsme. De conclusie luidde dat het een reactie was op terrorisme en foute informatie van onbekwame imams. Dat klopt evenwel niet: uit mijn onderzoek blijkt dat mensen die het geloof verzaken, niet alleen de extremistische visies verwerpen maar het geloof in zijn geheel. Terrorisme heeft daar niets mee te maken.

Wat brengt hen daartoe?

Whitaker: In de meeste gevallen is het een gradueel proces dat begint met de vaststelling van een contradictie, waarop imams of ouders vaak geërgerd reageren: ‘Stel geen vragen.’ Niet zelden gaat het over het feit dat ‘alle niet-gelovigen eeuwig zullen branden in de hel’.

Een ander punt betreft de paradox van de vrije wil. God weet en kent alles, Hij is de goedheid zelve. Waarom laat Hij mensen dan oorlog voeren? Dan krijg je te horen dat God mensen voor keuzes stelt. Maar dat betekent toch dat Hij niet weet wat de mens zal doen? Daar komen geen zinnige antwoorden op, en zo verliezen mensen hun geloof.

Maar daar zwijgen ze over, zelfs tegen hun naaste familie.

Whitaker: Ja, en dat heeft niet alleen met de wetgeving te maken, maar ook met de algemene perceptie van atheïsme als synoniem voor immoraliteit. Niet-geloven is de meest extreme vorm van dissidentie. Het is een collectieve smet op de hele familie. Een jonge vrouw die zegt atheïst te zijn, wordt onhuwbaar. Bovendien is de link tussen religie en identiteit in de Arabische wereld erg sterk. Niet-geloven komt neer op je identiteit verzaken, jezelf verwijderen uit de maatschappij. Dat doen mensen doorgaans niet vrijwillig. En dus opteren velen voor stilzwijgen.