Onhaalbare schoonheidsidealen, seksisme, racisme: de Nederlandse documentairemaakster Sunny Bergman legde in haar werk al vaker de vinger op maatschappelijke problemen. In de reportagereeks Sunny Side of Spirit, die vanaf deze week op de Nederlandse tv loopt, gaat ze in andere culturen op zoek naar oplossingen voor mentale problemen. ‘We moeten accepteren dat pijn deel uitmaakt van het bestaan.’
‘In de nasleep van de film Beperkt houdbaar, die over schoonheidsidealen en plastische chirurgie ging, werd ik van de ene op de andere dag een publiek figuur. Het debat was vrij heftig, dat was nieuw voor me. Toen er ook gedoe was in mijn privéleven, raakte ik overspannen. Ik sliep niet meer.’ Het ging in 2007 even te hard voor de Nederlandse documentairemaakster Sunny Bergman (43): ze kreeg een burn-out. ‘Ik ben perfectionistisch, ik móét veel van mezelf, en ik had ook de zorg voor mijn kinderen. Het heeft een tijd geduurd voordat ik leerde hoe ik daarmee moest omgaan. Een andere manier van leven, mindfulness en intensief mediteren hielpen me er, met vallen en opstaan, doorheen.’ De dip leverde inspiratie voor een nieuwe reeks: Sunny Side of Spirit. Daarin bekijkt Bergman hoe andere culturen omgaan met mentale problemen. Ze reisde ervoor naar Ghana, Taiwan en Brazilië. ‘Wat wij als normaal beschouwen en hoe we daarmee omgaan, is cultureel gevormd’, zegt ze. ‘Omdat ik zelf de grens tussen wat mentaal gezond en ongezond is heb ervaren, wilde ik weten hoe men daar in andere culturen mee omgaat, en of ik daar iets nieuws uit kon leren.’
Het viel me op dat ze in Ghana geen woord kennen voor ‘depressie’.
SUNNY BERGMAN: In hun taal, het Ewe, noemen ze het ‘de ziel die naar beneden zakt’. Uit psychiatrisch onderzoek blijkt dat een klinische depressie over de hele wereld voorkomt, maar dat men er per cultuur anders mee omgaat.
Religie en spiritualiteit spelen in alle landen die u bezocht een grote rol in de omgang met mentale problemen.
BERGMAN: Het idee dat geestelijke gezondheid verbonden is met de spirituele wereld leeft in erg veel culturen. Rituelen zijn voor hen een belangrijk onderdeel van de genezing van de zieke. Bij ons heet zoiets ‘bijgelovig’ of zelfs ‘primitief’, maar dat is ongepaste culturele arrogantie.
Volgens darwinisten dienen rituelen als sociale lijm, en helpen ze om onze collectieve angst te bezweren.
BERGMAN: Het typeert ons dat we een wetenschappelijke verklaring zoeken voor fenomenen die op het eerste gezicht moeilijk te verklaren zijn. We denken dan aan het placebo-effect, of aan de positieve effecten van samenzijn. Maar je maakt een denkfout als je een verklaring zoekt voor iets wat uit een ander wereldbeeld voortkomt. In Brazilië onderzochten we bijvoorbeeld candomblé, een religie die elementen uit het katholieke geloof combineert met de traditionele Afrikaanse verering van de voorouders. Volgens dat geloof ontstaan mentale problemen uit een onevenwicht tussen verschillende natuurkrachten. De diagnose van psychose aanvaardt men daar niet. Zij ervaren dat als contact met de geestenwereld.
U toont hoe een traditionele genezer een depressieve man vertelt wat hem ongelukkig maakt: het feit dat hij heeft verzaakt aan de traditie en zijn rol als dorpsoudste niet heeft opgenomen. Daar waren de goden niet blij mee. Worden mensen depressief zonder traditie?
BERGMAN: Ik zou niet zo boud durven te stellen dat het welbevinden van mensen beter is in traditionele samenlevingen. Maar in dit geval ging het over het feit dat hij de ceremoniële omgangsvormen had genegeerd, en dat zijn depressie een signaal was van de goden. Hij had iets recht te zetten. Ook in Brazilië zeggen ze dat een probleem zoals een alcoholverslaving een manier is van de goden om je iets te vertellen. In plaats van dat probleem weg te duwen, zien ze zo’n toestand als een kans om spiritueel en persoonlijk te groeien. Dat is ons vreemd. Wie elders tot sjamaan wordt opgeleid omdat hij beter contact kan maken met de goden, wordt in ons deel van de wereld voor gek verklaard.
Maar hoe kan een ritueel een probleem zoals een depressie of een verslaving oplossen?
BERGMAN: Ik heb verscheidene rituelen bijgewoond. In Brazilië zag ik hoe een grootmoeder en haar kleinzoon samen dansten, verhalen zongen, goden en mythes uitbeeldden. Het was mooi om te zien wat dans, muziek en woorden deden met die mensen, en hoe mensen met problemen worden gedragen door de groep. In het Westen verwacht men dat je je mentale problemen zelf oplost. Dat individualisme maakt het moeilijker om erover te praten.
Het Westen lijdt aan spirituele verschraling, zegt u.
BERGMAN: Spiritualiteit en rituelen geven zin aan het bestaan. Ik heb spijt dat ik niet zo’n traditie heb om aan mijn kinderen door te geven. We kunnen wel dingen opzoeken over allerlei religies en die integreren in ons leven, maar als we er niet mee worden opgevoed, wordt die zoektocht al snel consumentisme.
Opmerkelijk is dat men in Ghana mensen begraaft in doodkisten die de vorm hebben van iets wat hen typeerde: een ananas, of een arend.
BERGMAN: Wij kunnen onze sterfelijkheid maar moeilijk accepteren, maar in Ghana is de dood een natuurlijk onderdeel van het leven. Mensen hebben er wel veel verdriet, maar ze vinden de dood niet eng. Al zijn ze dan dood, de voorouders horen er voor hen nog altijd bij. Ook in het boeddhisme heb je een meditatieoefening waarbij je je aandacht richt op de dood, omdat sterven de enige zekerheid is die je in het leven hebt. Voor ons is dat een lugubere gedachte, maar in de boeddhistische traditie ervaren ze dat als bevrijdend. Als je je sterfelijkheid aanvaardt, sta je voller in het leven.
In Taiwan zijn mensen bewuster bezig met zelfzorg, met gezond eten, en met het op peil houden van de chi: de ‘levensenergie’. Fascinerend is het stukje over de Iron Penis, een extreme vorm van training waarbij mannen 300 kilo optillen met hun lid.
BERGMAN: Het spreekt tot de verbeelding wat mensen kunnen als ze zich spiritueel trainen. U kent de verhalen van yogi’s die jaren zonder eten kunnen? Dat bovenmenselijke is amper te bevatten. Dat wilde ik tonen, maar vaak is het onmogelijk om er met een camera bij te komen. Driehonderd kilo aan je piemel hangen lijkt ook onmogelijk, maar toch kan het en dat mochten we wel filmen.
Intussen raken de oosterse tips and tricks, zoals yoga en meditatie, ook bij ons ingeburgerd om stress te bestrijden.
BERGMAN: Je ziet het wel, maar het is meer een soort lapmiddel dan een manier van leven. In Taiwan zijn dingen als massage en door drukpunten je hoofdpijn wegnemen sterk ingeburgerd.
Uw gids, die half Nederlands en half Ghanees is, vindt de westerse zekerheden bedrieglijk. In Ghana moet je zien te overleven, maar toch zijn mensen er weerbaarder, zegt ze.
BERGMAN: In het Westen leren we dat we recht hebben op geluk, alsof het leven ons iets beloofd heeft. Maar wie van jongs af aan moet vechten voor zijn bestaan, leert beter omgaan met tegenslagen en teleurstellingen. Ze definiëren geluk ook anders dan wij. Voor hen heeft geluk minder te maken met persoonlijk succes en meer met het welbevinden van de groep.
Is het Westen slap geworden?
BERGMAN: Ik weet zelf hoe zwaar het leven kan zijn op momenten dat het niet goed gaat. Mij zul je niet horen zeggen dat depressieve mensen zich aanstellen, of dat we slap of verwend zijn. Ik maak geen onderscheid tussen luxe- en echte problemen, alle problemen zijn reëel. Maar ik denk wel dat we door het moderne leven een stuk weerbaarheid hebben verloren.
Tot slot: wat hebt u geleerd door deze documentaires te maken?
BERGMAN: Ik hoop vooral dat de kijker gaat nadenken over zijn leven. Persoonlijk denk ik dat het belangrijk is om dankbaar te zijn, en de rust op te zoeken. Dagelijks een moment van meditatie inbouwen doet echt goed. Verder denk ik dat het belangrijk is om te accepteren dat pijn deel uitmaakt van het leven. Dat maakt het makkelijker te behappen dan als je ervoor op de vlucht gaat. En ik wil meer tijd maken voor positief menselijk contact. Het is een open deur, maar het wordt vaak vergeten. Maar ik wil niet als een zelfhulpgoeroe klinken. Ik klooi, net als iedereen, maar wat aan. (lacht)
Sunny Side of Spirit, 3, 10 en 17/12 (21.00 uur) op VPRO, NPO3.
DOOR CATHÉRINE ONGENAE
‘Yoga en meditatie zijn bij ons meer een lapmiddel dan een manier van leven.’
