Chronische stresstoestanden verhogen het risico op lichamelijke klachten. Of het nu gaat om jobstress, emotionele stress of getob over relaties: tijdig bijsturen is de boodschap.

Wie denkt dat chronische jobstress de kwaal is van managers en politici, slaat de bal mis. Een hoge werkdruk kan op zich erg stresserend zijn, maar is niet noodzakelijk slecht voor de gezondheid. Veel hangt af van de wijze waarop mensen met hun jobvereisten omgaan. Stresshantering, het gevoel controle te behouden en mee te kunnen beslissen over de eigen jobinvulling, is daarbij doorslaggevend. In een onderzoek bij meer dan 13.000 Zweedse werkenden werd de invloed onderzocht die de werklast, de ruimte om de baan zelf te regelen en de sociale steun hebben op de gezondheid, en dan vooral op hart- en vaatziekten.

Werkenden met een hoge werklast, een kleine ‘regelruimte’ en weinig sociale steun ondervonden de meeste klachten. Ze vertoonden niet alleen een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, maar ook op maag- en darmklachten, mentale vermoeidheid en lage rugpijn. Het grootste risico op gezondheidsklachten werd aangetroffen bij mensen met een veeleisende baan, die weinig te zeggen hadden over hun jobinvulling, en daarbovenop nog weinig steun vonden in hun omgeving – thuis of op de werkplek. Wie lange tijd in dergelijke situatie blijft hangen, krijgt eerder last van het hart en gaat eerder dood dan iemand in de tegengestelde positie. Het gevoel invloed te kunnen uitoefenen op de eigen situatie – controle houden – is een cruciale factor.

Maar aanhoudende stress overkomt niet alleen de werkenden onder ons. Werklozen kunnen evenzeer in hoge mate last hebben van chronische stress, omdat ze het gevoel hebben controle te verliezen over de situatie en reageren met negatieve emoties die het psychobiologische evenwicht ontregelen.

Professor Omer Van den Bergh, psycholoog aan de KU Leuven en voorzitter van het Instituut voor Stress en Werk (ISW), legt uit: ‘Chronische stress leidt tot overactivering van bepaalde fysiologische en hormonale systemen. Wanneer we mentaal, fysiek of emotioneel worden belast, reageert het lichaam met een verhoging van hartslag en bloeddruk, veranderingen in de ademhaling en de aanmaak van bepaalde hormonen. Uiteindelijk doel is energie te mobiliseren zodat het lichaam zich zo goed mogelijk aan de situatie kan aanpassen en efficiënt blijft functioneren. Twee neurohormonale systemen staan in voor het opvangen van stresstoestanden: het autonome zenuwstelsel met de productie van adrenaline enerzijds en het hypothalamo-hypofysiair systeem (in de hersenen) met de aanmaak van cortisol anderzijds.’

DE STRESSMACHINE

Stress activeert de productie van adre- naline. Het lichaam bereidt zich voor op een vecht-vluchtreactie: hartslag en bloeddruk verhogen, de stolbaarheid van het bloed neemt toe, de spierspanning stijgt en de maag-darmactiviteiten worden op een laag pitje gezet. Er wordt bovendien suiker en vet gemobiliseerd als extra energiebron in geval van nood. Alles is nu klaar om snel te reageren bij een bedreiging. Dit alarmmechanisme is heel efficiënt op korte termijn, bij acute stress, maar het is duidelijk dat de stress- toestand niet kan blijven duren. Eens het gevaar is geweken, treden herstelmechanismen in werking die het organisme terug naar een soort rusttoestand moeten brengen. Het evenwicht herstelt zich.

De gezondheid komt pas in gevaar wanneer de stress blijft aanhouden. In dat geval wordt het systeem voortdurend geprikkeld en raakt het in zekere zin oververhit. ‘Mensen met chronische stress hebben verhoogde adrenalinespiegels, niet alleen tijdens het uitoefenen van hun baan, maar meestal ook in de uren ervoor en erna’, zegt Van den Bergh. ‘Bij gestresseerden is vooral aan het einde van de werkdag de adrenalinespiegel merkelijk hoger in vergelijking met niet-gestresseerden, zo blijkt uit onderzoek. Dat wijst op een grotere inspanning om de nadelige effecten van groeiende vermoeidheid tegen te gaan.’ Want chronische werkstress verhindert een verkwikkende nachtrust, de slaapkwaliteit neemt af en de vermoeidheid wordt chronisch. Mensen hebben ook meer tijd nodig om van hun werkdag te bekomen. Bovendien beïnvloeden problemen op het werk het privé-leven. Men geraakt in een vicieuze cirkel. ‘Na verloop van tijd kunnen de bloeddruk en de hartfrequentie permanent verhoogd zijn. Daarenboven vermindert de variabiliteit van de hartslag: die wordt dus minder nauwkeurig afgestemd op de noden van het moment. Soms treden wat hartritmestoornissen op. Het risico op hartproblemen neemt toe.’

Naast de vecht-vluchtreactie bestaat er nog een tweede mechanisme als reactie op stress. Dat treedt vooral in werking in bedreigende situaties waarin iemand niet goed weet wat te doen. De bedreiging kan zo overweldigend zijn of men voelt zich zo verslagen dat passiviteit en besparen van energie beter lijken dan in actie komen. Zo’n gedachtegang en zulke emoties prikkelen de hypothalamus, die de hypofyse prikkelt, die op haar beurt de bijnieren aanzet tot de productie van cortisol, ook stresshormoon genoemd. Cortisol versterkt de effecten van adrenaline en zorgt voor een toename van suikers en vetten in het bloed om een te snelle uitputting te voorkomen. Dit regelsysteem is nuttig, behalve als de stress te lang aanhoudt. Chronisch verhoogde cortisolspiegels leiden tot een chronisch verhoogde bloeddruk, maagklachten, een ontregelde suikerspiegel en een verminderde weerstand. Als de cortisolspiegel te lang verhoogd blijft, raken we letterlijk uitgeput, met burn-out tot gevolg.

Van den Bergh: ‘Dit systeem treedt vooral in werking wanneer iemand het gevoel heeft geen controle meer te hebben over de situatie, vooral als dit met angst en andere negatieve emoties gepaard gaat. Op de werkvloer treedt het op de voorgrond bij mensen die weinig regelruimte hebben of te weinig kunnen meebeslissen over de invulling van hun werk.’

VEERKRACHT

Hoewel hiervoor nog weinig evidentie bestaat, gaat men ervan uit dat chronische stress een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van vrijwel elke ziekte, zelfs van simpele verkoudheden. Allerlei ziekten kunnen zich ontwikkelen, zowel lichamelijke als psychologische. Het risico voor de gezondheid wordt groter naarmate er nog andere risico- factoren aanwezig zijn, of wanneer er een familiale aanleg is. Roken, overmatige alcoholconsumptie, zwaarlijvigheid en diabetes zijn maar enkele voorbeelden.

Niet iedereen is even stressbestendig. ‘Maar draagkracht is geen statisch gegeven’, benadrukt Van den Bergh. ‘Je wordt niet met een bepaalde veerkracht geboren. Draagkracht of stressbestendigheid worden mee bepaald door een aantal vaardigheden om dingen te overzien of los te laten. En vaardigheden kun je aanleren.’

Veel stress komt voort uit het anticiperen op belangrijke gebeurtenissen waarbij we ons zorgen maken over de goede afloop. Dat heet anticipatiestress. Daartegenover staat reactieve stress, als we ons maar moeilijk kunnen herstellen na een bedreigende gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld een bijna-ongeval. Alleen maar de gedachte dat het ook anders had kunnen lopen, leidt tot angstreacties. Ten slotte blijft stress niet altijd beperkt tot een situatie, maar kan hij zich uitbreiden. Problemen thuis kunnen leiden tot een verminderd functioneren op het werk en omgekeerd.

‘Stressbestendig zijn, betekent dat we over de vaardigheden beschikken om doelen en belangen die we als belangrijk beschouwen in ons leven te bereiken en te behartigen. Daarbij moeten zowel het eigen gedrag als de omgeving beheersbaar blijven. Dat stelt ons in staat om onze concentratie op een taak te blijven richten totdat het doel bereikt is’, zegt Van den Bergh. ‘De omgeving moet tot op zekere hoogte voorspelbaar zijn, zodat we onze doelen kunnen realiseren. Onverwachte en onbeheersbare negatieve gebeurtenissen leiden vaak tot emotionele reacties, waarbij we de pedalen verliezen. We raken gestresseerd. Wanneer bepaalde doelstellingen niet meer bereikbaar blijken, dan kan worden bijgestuurd. In feite is draagkracht vooral een besturingsprobleem. Je doelstellingen en hanteringsgedrag voortdurend aanpassen aan wat haalbaar en beheersbaar is, blijft de beste manier om chronische stress te voorkomen.’

Marleen Finoulst

Controle houden over je werk is cruciaal.