Gouden Uil of Gouden Bladwijzer? De voorbije twee jaar liet de jury van de Gouden Uil zich voor de kar spannen van ‘Humo’. Hopelijk kiest ze zaterdag opnieuw voor eigenzinnige literatuur die ergens over gaat.

Het was het toppunt van cynisme. Twee jaar geleden kreeg Arnon Grunberg de Gouden Uil voor De hemel zij geprezen, een Erasmusadaptatie die hij ter gelegenheid van Rotterdam Culturele Hoofdstad op bestelling had geschreven en waarvoor hij die avond nog eens 25.000 euro extra incasseerde. Elayne, zijn bejaarde Amerikaanse vriendin annex hoofddeksel en sigarettenhouder, stal tijdens de tv-uitzending de show. Toen Grunberg zelf om een reactie werd gevraagd, antwoordde hij schaamteloos dat die te lezen zou zijn in zijn volgende Humo-bijdrage. Voor de rest: geen commentaar. Tja, dat heet dan goede televisie en vooral prachtige reclame voor een blad waarin Grunberg al jaren columnist van dienst is.

Hoeft het te verwonderen dat Grunberg dit jaar opnieuw van de partij is bij de vijf genomineerden? De asielzoeker mag er best zijn, maar die typische mix van cynisme en ironie heb je zo ondertussen wel gehad. Waarom bijvoorbeeld eens niet Yves Petry in het zonnetje zetten die ook een dergelijke cocktail hanteert in zijn proza? Maar Petry is natuurlijk niet direct een naam waarmee je kunt uitpakken bij een breed publiek, want te filosofisch en dus te ‘moeilijk’. ( Quod non trouwens, lees er zijn sublieme Gods eigen muziek maar even op na.)

Verleden jaar was het niet veel beter. Tom Lanoye haalde de palm binnen met Boze tongen, het derde deel van zijn zogenaamde België-trilogie die een geforceerde Shakespeariaanse poging was om in de voetsporen te treden van Het verdriet van België van Hugo Claus. Lanoye, sporadisch Humo-columnist, was ook al in 2002 van de partij op de shortlist met Mamma Medea, een bewerking van een Griekse tragedie. Wie als lezer op het kompas vaart van de Gouden Uil-jury, zou warempel de indruk krijgen dat er in de Nederlandstalige literatuur slechts aan na-aperij wordt gedaan. Het volstaat om Erasmus, de Griekse tragedieschrijvers of Shakespeare te imiteren om bekroond te worden. Of columnist te zijn voor een bekend tv-blad. Wie weet dat ook Gerrit Komrij geregeld stukjes voor het magazine in kwestie maakte, houdt dus dit keer zijn hart vast. Twee jaar geleden stond hij trouwens al op de shortlist met Klopgeest. Komrijs negentiende-eeuwse historische roman las als een bordkartonnen versie van Publieke werken, het zoveel meer bezielde negentiende-eeuwse historische epos van Thomas Rosenboom. Maar Rosenboom is geen Humo-columnist en schrijft te eigenzinnig. Weg Uil dus voor Rosenboom. Komrij moest in 2002 de prijs laten aan zijn maatje Grunberg. Als de logica van de jurering van de laatste twee jaar wordt gerespecteerd, zou het echter wel eens best Komrij kunnen zijn die dit jaar met Demonen wint.

HOOG RONKGEHALTE

Hoewel. Komrij heeft reeds een Gouden Uil op zak en het is meer dan waarschijnlijk dat Anna Luyten haar vijfjarige voorzitterschap van de jury in schoonheid wil beëindigen. Schoonheid is hetgeen zij naar eigen zeggen Èsamen met haar zogenaamde scherprechters vooral heeft willen bekronen in het werk van de laureaten van het laatste lustrum. Als het proza van de laatste vier prijswinnaars ergens een gemeenschappelijke noemer heeft, dan is het inderdaad het hoge ronkgehalte. Zowel Peter Verhelst ( Tongkat), Jeroen Brouwers ( Geheime kamers), Arnon Grunberg ( De mensheid zij geprezen) als Tom Lanoye ( Boze tongen) knutselden romans in elkaar die uitblonken in een gezocht taalgebruik en schone zinnen tout court. Daar is niets op tegen. Maar schone verpakking zonder inhoud is een aanfluiting van hetgeen boeiende literatuur hoort te zijn. Met uitzondering van de liefdesroman van Brouwers die nog ergens over gaat, leken de andere gelauwerden in hun designproza verwoed op zoek naar een onderwerp dat ze niet vonden. Wie de esthetiserende benadering van de jurykeuze doortrekt naar het verdict van komende zaterdag, komt uit bij A.F. Th. Van der Heijden ( De Movo Tapes) en vooral Hafid Bouazza. Bouazza schrijft niet alleen een uitgekiend, opgepoetst Nederlands maar heeft daarenboven een thema en wat voor een. In Paravion, een multiculturele parabel, breekt de schrijver een lans voor de inburgering van de Marokkaanse migrant in de Nederlandse moedercultuur die Bouazza met zijn Tachtigersproza zo innig omhelst. Bouazza is daarmee de ideale excuustruus voor een jury die zich van haar al te horig Humo-imago wil ontdoen.

Of het moest zijn dat een buitenstaander de geldzak in de schoot krijgt geworpen. Chris De Stoop zou in dat geval de spreekwoordelijke hond kunnen zijn. Zij kwamen uit het Oosten is een pakkende vertelling over de cultuurclash tussen het Albanië van de bloedwraak met zijn archaïsch gewoonterecht ( de Kanun) en de eigen bevolking die droomt van een beter bestaan in het Westen. Tien jaar geleden introduceerde De Stoop met Ze zijn zo lief, meneer op zijn eentje het genre van de onderzoeksjournalistiek in de Nederlandstalige printmedia. Ondertussen is de documentaire roman een verrijking gebleken voor een schrijversgilde dat zich al te graag blindstaart op de eigen retorische kunstjes. Zoals Tom Wolfe in de jaren zestig met zijn new journalism de realistische roman weer op de Amerikaanse literaire kaart plaatste, zo heeft De Stoop er ook mee voor gezorgd dat naast de thriller en de historische roman degelijk vertelde verhalen met een duidelijk thema opnieuw in trek kwamen. Wolfe en De Stoop gaven met hun directe, dramatische stijl vol soepele dialogen en prikkelende terzijdes een rake inkijk in een wereld van surfers en kunstgaleristen (Wolfe) of van sekswerkers versus overheid (De Stoop). Hun journalistieke voorbeeld inspireerde literaire auteurs om opnieuw vertrouwen te krijgen in een meeslepende vertelkunst die de wijde wereld introk.

Twee jaar geleden moet de Gouden Uil-jury er ook al zo over gedacht hebben toen ze debutant David Van Reybrouck met De plaag een plaatsje gunde bij de laatste vijf. Zijn onderzoek naar mogelijk plagiaat van een roman van Nobelprijswinnaar Maurice Maeterlinck bracht hem tot in Zuid-Afrika. Zijn verhaal balanceerde tussen kwaliteitsjournalistiek en essayistische reflecties. Ook verleden jaar leek de jury de kaart van de betere, documentaire literatuur te zullen trekken. Naast een biografie over Multatuli en een over Annie M.G. Schmidt kreeg het verslag van Frank Westerman over de houding van Russische schrijvers als Maxim Gorki en Konstantin Paustovski tegenover het stalinistisch regime ( Ingenieurs van de ziel) een notering met stip. Westermans bevlogen relaas was het meest explosieve boek van de finale selectie, maar de jury dacht er dus anders over en koos voor publiekslieveling Lanoye.

Kortom, als de jury eindelijk nog eens zijn rol van literaire expert ten volle wil spelen, kan ze via de keuze voor De Stoops documentaire literatuur een signaal geven dat de schone letteren ook een wereld van betekenis kunnen oproepen. Anders kan de professionele kennersjury zichzelf maar beter opdoeken aangezien de publieks- jury de laatste vijf jaar toch al koos voor dezelfde favorieten, namelijk Tom Lanoye (twee keer), Peter Verhelst en Jeroen Brouwers. In Frankrijk lanceerden kunstenaars samen met schrijvers, journalisten, filosofen en academici onlangs een pamflet tegen het klimaat van anti-intellectualisme dat er hand over hand toeneemt. Hier maken de keurmeesters zichzelf wel even overbodig door maar al te gretig op te schuiven in de richting van de doorsneelezer. Op die manier vlucht de jury voor de eigen verantwoordelijkheid. De Stevaerts van deze wereld zullen het graag zien dat een populistische jury en ‘de mensen’ er steevast dezelfde mening op na houden. Wie echter eens een andere literaire stem wil horen, zal het op eigen houtje moeten uitzoeken. Iedereen bejubelt dezelfde auteurs, overal en altijd. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een ernstige literaire prijs die het symbool van de wijsheid in zijn logo voert?

Frank Hellemans