Censuur bestond al in de oudheid, maar na de uitvinding van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw ging de roep om controle op wat verscheen luider klinken. Een tentoonstelling van boeken en handgeschreven stukken in het Algemeen Rijksarchief in Brussel gaat dieper in op die problematiek in de Zuidelijke Nederlanden tot aan het begin van de 18de eeuw. Auteurs, drukkers en uitgevers waren erop gebrand om vóór hun werk verscheen, van de kerkelijke en burgerlijke overheid een ?privilegie? los te krijgen, alleen al om te voorkomen dat achteraf de censuur zou toeslaan en zij een geldboete opgelegd kregen.
Zo verscheen bij Froben in Bazel in 1516 een Hieronymus-uitgave van Erasmus. Die had in een brief van 21 mei 1515 aan paus Leo X gevraagd om zijn bescherming aan het boek toe te kennen. Drukker Froben had op zijn beurt bescherming gezocht bij keizer Maximiliaan. Eén van de oudste exemplaren van dit boek is in de tentoonstelling te zien. Om de zaak wat persoonlijker te maken, worden ook een reeks portretten getoond van de belangrijkste politieke en religieuze protagonisten uit die tijd, Luther bijvoorbeeld. Wanneer hij en de andere hervormers hun leer gingen verspreiden, trad de overheid opnieuw ingrijpend op.
Bij Dirk Martens in Leuven verscheen in 1520 de ?Condemnationes doctrinae M. Lutheri a theologiae facultatibus Lovaniens. et Coloniens?, de eerste veroordeling van zijn leer door de Leuvense en de Keulse theologische faculteiten. Ook de verschillende ?plakaten? komen in de expositie uitvoerig aan bod. Dat de landvoogdes Maria van Hongarije, die zelf contacten onderhield met Erasmus en andere kritische geesten, toch zelf ingreep tegen de Hervorming wordt bewezen met enkele sierlijk geschreven briefjes. Het was ook de Theologische Faculteit van Leuven die in 1546 de eerste ?Index? van verboden boeken opstelde. Er zouden er nog vele volgen. Vanaf 1568-’69, na het Concilie van Trente, was het in Rome dat de ?Tridentijnse indexen? werden gepubliceerd. In de loop van de eeuwen werd de index herhaaldelijk aangepast, tot het Tweede Vaticaans Concilie hem afschafte.
Paul Dossche
?Privilegie, censuur en indexen in de Zuidelijke Nederlanden tot aan het begin van de 18de eeuw?, Algemeen Rijksarchief, Ruusbroekstraat, Brussel, tot 30 juni.
Boekverbranding, Liber Chronicarum, Neurenberg, A. Koberger, 1493.
