Als de zon van de partij is, kunnen we op dinsdag 8 juni een heel uitzonderlijk hemelverschijnsel zien. Tijdens de komende Venusovergang trekt onze buurplaneet als een zwarte stip voorbij de zonneschijf.

www.volkssterrenwacht.be (Waar de Venusovergang gaan bekijken?) www.venusovergang.be (Vlaamse website over de Venusovergang)

Het is nu of nooit. Wie op 8 juni de eerste Venusovergang sinds 6 december 1882 mist, moet wachten tot 6 juni 2012, maar dan is het verschijnsel in Vlaanderen nauwelijks te zien. Daarna duurt het tot 2117 alvorens het silhouet van Venus de zon nog eens passeert, en zelfs tot 2247 vooraleer men vanuit onze regionen weer een volledige Venusovergang kan waarnemen.

De voorbije maanden stond de planeet Mars met de capriolen van de Amerikaanse Marskarretjes en de fantastische opnamen van de Europese sonde, Mars Express, volop in de belangstelling. Maar nu steelt onze andere buur in het zonnestelsel de show.

Bij vorige Venusovergangen, in de achttiende en negentiende eeuw, probeerden expedities naar alle uithoeken van de wereld de juiste afstand van de aarde tot de zon te achterhalen. Hoewel we die lengte ondertussen uiterst nauwkeurig konden bepalen, zullen duizenden enthousiaste amateurs en beroepsastronomen de komende Venusovergang wereldwijd vol bewondering waarnemen. Het verschijnsel laat heel goed zien hoe nietig we wel zijn. Het minuscule zwarte bolletje dat op een afstand van 43 miljoen kilometer van de aarde voor de zon schuift, is even groot – of beter, even klein – als onze eigen aarde.

Gerekend vanaf de zon, is Venus de tweede planeet, en na de zon en de maan is ze het helderste object aan de hemel. Oude Griekse astronomen begrepen reeds dat de zogenaamde morgenster en avondster in feite hetzelfde hemellichaam zijn. Met de vooruitgang van de sterrenkunde kwamen we meer over Venus te weten. Aanvankelijk leek de planeet wel een ‘zuster’ van de aarde, ongeveer even groot en met ongeveer dezelfde massa. Maar ruimtesondes toonden ondertussen een heel ander beeld van het ‘hemelse juweel’. Venus bleek heel anders dan onze eigen, van leven bruisende, blauwwitte knikker in het heelal.

Zo duurt haar volledige aswenteling 243 dagen, waardoor een Venusdag langer duurt dan een Venusjaar of de 225 dagen die de planeet nodig heeft om rond de zon te draaien. De planeet wentelt bovendien ‘verkeerd’ om haar as: de zon komt er op in het westen en gaat er onder in het oosten. Verder heeft Venus, in tegenstelling tot de aarde, geen maan, een uitermate zwak magnetisch veld en geen platentektoniek.

Misschien was er op Venus ooit heel veel water – net zoals op de aarde nu – maar vandaag is de planeet bijna kurkdroog. Aan het oppervlak heerst een ware hel met een atmosfeer van hoofdzakelijk stikstofdioxide, wolken van zwavelzuur en een verpletterende atmosferische druk van bijna honderd keer die van de aarde op zeeniveau. De dikke atmosfeer zorgt bovendien voor een uit de hand gelopen broeikaseffect: de temperaturen kunnen er oplopen tot ongeveer 500 graden Celsius. Venus mag dan al naar de godin van de liefde zijn genoemd, een liefelijk vakantieoord is de planeet niet. In tegenstelling tot op Mars, lijkt leven op Venus zelfs totaal uitgesloten.

Onbeantwoorde vragen

Dé vraag bij dit alles is uiteraard waarom Venus zo verschilt van onze eigen aarde en of de aarde misschien ooit hetzelfde lot zal ondergaan. 4,6 miljard jaar geleden ontstond onze ruimtebuur immers op ongeveer hetzelfde ogenblik als de aarde, uit dezelfde zonnenevel van interstellaire gassen en stof. Dit is, naast de onvermijdelijke nieuwsgierigheid van de mens, een van de redenen waarom de wetenschap zich zo in Venus interesseert.

Ondanks de helse omstandigheden aan het oppervlak, slaagden de sovjets er in de jaren ’70 en ’80 in hun Venera-sondes – ‘Venera’ is Russisch voor ‘Venus’ – op de planeet neer te zetten, en ze zelfs foto’s te laten maken. In het begin van de jaren ’90 wisten de Amerikanen Venus met hun ruimtesonde Magellan uitgebreid in kaart te brengen. Niettegenstaande het dikke wolkendek van Venus de hele planeet aan het zicht onttrekt, onthulde de radar van Magellan met details tot op amper honderd meter wat onder die dichte mist verborgen lag: een heel merkwaardig oppervlak met grote vlakten, bedekt met lavastromen.

Minstens 85 procent van het Venusoppervlak bestaat uit vulkanisch gesteente: er staan honderden grote vulkanen en meer dan 100.000 kleine, zogenaamde schildvulkanen. Heel merkwaardig zijn de pannenkoekvulkanen, vermoedelijk uitbarstingen van heel dikke lava, en de coronae, mogelijk ingevallen koepels boven grote holtes van magma. Daarnaast wordt het landschap gekenmerkt door vrij grote kraters, tal van bergstreken, en hoogland met exotische – meestal vrouwelijke – namen, als Ishtar Terra in het noordelijke halfrond en Aphrodite Terra aan de evenaar.

Zoals in de wetenschap wel vaker het geval is, roepen antwoorden op oude vragen nieuwe vragen op. Zo blijken de oudste kraters op Venus 500 miljoen jaar oud te zijn. Geologisch gesproken is dit echter behoorlijk jong. Het oppervlak van Venus wordt blijkbaar regelmatig ‘vernieuwd’. Maar hoe? Hoe verklaar je dat in de bovenste lagen van de Venusatmosfeer winden woeden, die met een orkaankracht en met snelheden van 350 kilometer per uur in amper vier dagen rond de planeet gaan, terwijl Venus zelf met een slakkengangetje rond haar as draait? En, wat zijn bijvoorbeeld de precieze gevolgen van het overmatige broeikaseffect?

Volgens de Europese ruimtevaartorganisatie ESA verbergt Venus nog genoeg geheimen om nieuwe missies naar de planeet te organiseren. Hierbij nemen Europa en Japan het voortouw. Japan wil rond 2008 de sonde Planet C lanceren. Die moet Venus vanaf 2009 vanuit een baan om de planeet bestuderen. De ESA zet volgend jaar reeds de Venus Express in. Dit ruimtetuig is familie van de Mars Express, die momenteel met veel succes de planeet Mars verkent. In november 2005 zal een Russische Sojoez-Fregat-raket de Venus Express vanuit Kazachstan lanceren en zo op weg zetten om het oppervlak en de atmosfeer van Venus gedurende vijfhonderd dagen vanuit een baan te verkennen.

De Venus Express zal vijf maanden nodig hebben om Venus te bereiken, en nog eens vijf dagen om zich in een goede baan om de planeet te manoeuvreren. Om Venus te onderzoeken, heeft het ruimtetuig een hele reeks wetenschappelijke apparatuur aan boord, grotendeels ontwikkeld naar het voorbeeld van instrumenten voor de Mars Express en ESA’s kometensonde Rosetta. Ook België, dat internationaal bekend staat om zijn atmosfeeronderzoek, zal via het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie (BIRA) in Ukkel bij de studies betrokken zijn. In afwachting van de resultaten van het onderzoek kunnen we op 8 juni hopelijk van een uitzonderlijk hemelverschijnsel genieten, de woorden van een Nederlandse columnist na de Venusovergang van 1761 indachtig: ‘lledag hoorde ik snorken hoe schoon dat was, hoe heerlyk! Duizenden beklaagden zig dat bekoorlyk verschynzel niet gezien te hebben.’

Door Benny Audenaert

Op Venus heerst een ware hel, de temperatuur kan er oplopen tot 500 graden Celsius.