Het land van Vladimir Poetin is een regelloze wildernis. In het Kremlin zijn ze gek geworden door hun grenzeloze macht, hun rijkdom en hun straffeloosheid. Maar steeds meer mensen hebben de buik vol van deze dictatuur zonder ideologie. ‘Geef me twee weken op de Russische televisie en het is gedaan met het regime’, zegt schaaklegende en oppositieleider Garry Kasparov.

Vlak voor Garry Kasparov me op de trap van zijn Amsterdams hotel de hand drukt, heeft een medewerkster van zijn uitgeverij hem het nieuws in het oor gefluisterd: Boris Jeltsin is overleden. Of hij een statement wil doen, live op de televisie, zodat de boodschap meteen de wereld kan worden ingestuurd.

‘Mensen sterven nu eenmaal’ is zijn reactie na een korte stilte, en hij neemt me mee naar de lobby van het hotel op de eerste verdieping.

Een week eerder zat Garry Kasparov in een Moskovische gevangenis op beschuldiging van politiek extremisme, nadat hij grootschalige demonstraties tegen de regering van Vladimir Poetin had georganiseerd. Nu zit hij hier tegenover me in Nederland, zonder lijfwachten, om zijn boek Waarom het leven op schaken lijkt te promoten. Vreest hij voor zijn leven?

GARRY KASPAROV: ‘Ik geloof niet dat er mensen zonder vrees bestaan. Belangrijk is hoe je met je angst omgaat. Ik woon in een land waar niemand veilig is, waar we opgezadeld zijn met een corrupt regime dat met geen enkele wet rekening houdt. In tegenstelling tot veel activisten in Rusland heb ik nog de mogelijkheid om me te beschermen met advocaten en lijfwachten. Dat kunnen duizenden anderen zich niet veroorloven. In het verleden ben ik herhaaldelijk aangeklaagd voor belachelijke misdrijven. Niemand in het Westen wist dat. Weinigen wisten dat Poetin zijn politiestaat al had geïnstalleerd. Nu het allemaal aan het licht komt, kijkt de wereld verbaasd op. Jarenlang heeft de staat de democratische instellingen afgebroken en elke verzetsdaad onderdrukt.’

Betekent de dood van Boris Jeltsin het einde van een hoofdstuk?

GARRY KASPAROV: Ja, maar het is ook een symbolische gebeurtenis net nu er een echt democratische oppositie opstaat. Jeltsin was een controversiële leider. Enerzijds was hij de aanvoerder van de anticommunistische beweging in de vroege jaren negentig. Hij had daarvoor de steun van de straat gekregen. Anderzijds had hij hart voor de bureaucratie. Toen hij Poetin als opvolger koos, een KGB-officier, was zijn visie duidelijk: liever geen transparantie of liberale democratie. Zijn dood markeert het einde van een systeem dat ik – in één adem – het Jeltsin-Poetinregime zou willen noemen. Jeltsin heeft nooit de band met de democratie doorgesneden, omdat de straat hem mocht. Poetin had echter niets aan de straat te danken. Mijn beweging pleit ervoor het Poetinregime te ontmantelen. Maar ik noem Jeltsin en Poetin in één adem, omdat veel elementen van Poetins oligarchie al onder Jeltsin waren geïnstalleerd. Wat Poetin doet, werd mede mogelijk gemaakt door Jeltsin. Jeltsin verdient lof om zijn moed in de jaren negentig toen hij openlijk brak met de communistische nomenklatoera. Maar het rijk van de vrijheid was van korte duur. Na twee jaar democratie werd hij een soort tsaristische leider. De eerste Tsjetsjeense oorlog begon en de kloof tussen arm en rijk nam alleen maar toe. Zijn positieve impact ging lang niet zo ver als wij verwacht hadden, en het eindigde met een terugkeer van de KGB/FSB aan de macht.

In de figuur van Poetin.

KASPAROV: Ik bedoel vooral een totaal systeem, een staat geleid door de geheime politie. Het omgekeerde van transparant beleid en liberale democratie.

Binnenkort is ook Poetins rol uitgespeeld.

KASPAROV: Ik denk inderdaad niet dat hij langer aan zal willen blijven na twee maart. Er is een kans op fundamentele veranderingen in Rusland, want er zijn te veel controverses in de huidige regering, dat wil zeggen in het Kremlin. Velen zijn bereid te vechten voor Poetins opvolging. Wie er ook zal winnen, hij zal in de eerste plaats de oppositie uitschakelen. Verliezers betalen in Rusland een hoge prijs. Als je in een dictatuur naast de macht grijpt, verlies je alles. Als je in een democratie naast de macht grijpt, verlies je de macht, maar niet je vrijheid of je fortuin. Ik voel dat er nood is aan verandering. Overal is er grote druk, aan de top, maar ook aan de basis. Ik geloof dat dit land niet kan doorgaan met de hysterische aanpak door de regering, zoals we dat op 14 en 15 april hebben gezien in de straten van Moskou en Sint-Petersburg. Dat was een bewijs van de waanzin van het beleid.

Kunt u voorspellen wie de volgende Russische president zal zijn?

KASPAROV: Ik kan voorspellen dat Rusland tegen het eind van het jaar in een enorme chaos terecht zal komen. De situatie is heel ingewikkeld. Er is geen enkele groep die de totale overwinning kan behalen. Het zal een rotzooi zijn. Ik hoop alleen maar dat de kandidaat van de oppositie, die ik leid, een kans krijgt. Dat zal voor totale paniek zorgen in het Kremlin. Mensen hebben genoeg van het feit dat de politie keer op keer vreedzame demonstraties uiteenslaat en de wetteloosheid van het gerecht beschermt. Het geduld raakt op. Ik denk dat het zou kunnen uitlopen op een explosie, die resulteert in een nieuwe coalitie, die de democratie in Rusland kan herstellen.

Bent u kandidaat-president van de Russische Federatie?

KASPAROV: Ik ben coördinator van de beweging ‘Een ander Rusland’. Ik moet in het midden staan en de integriteit van het proces garanderen. Ik kan mijn persoonlijke ambities niet laten prevaleren. Ik hoop dat we een mooie lijst van kandidaten kunnen samenstellen. De persoon die de verschillende strekkingen kan verenigen, moet naar voren worden geschoven. Ik ben optimistisch over onze kansen. Ik zal de strateeg zijn die de kwetsbare coalitie samenhoudt en de plannen doorzet.

Hoe verklaart u dat Poetin in grote delen van het land nog steeds populair is?

KASPAROV: Hoe weet u dat hij populair is?

Dat zeggen de kranten en de opiniepeilingen.

KASPAROV: Het is overal dezelfde onzin. Saddam Hoessein was populair, Alexander Loekasjenko (president van Wit-Rusland, nvdr) is populair, Robert Mugabe (president van Zimbabwe, nvdr) eveneens. De enige manier om iemands populariteit te meten, zijn vrije verkiezingen. Nu is er geen vrijheid. Het Kremlin controleert de media. Geef me twee weken op de Russische televisie en het is gedaan met het regime. Wij zouden de corruptie laten zien en bewijzen hoe Poetins vrienden het land ruïneren. (Garry Kasparov pakt zijn telefoon op en zegt na enkele minuten druk onderhandelen:) Dat was iemand van de groene fractie uit uw land, die me uitnodigt in het Europees Parlement. Bart Staes. Een van de actiefste Europese politici. Waar waren we gebleven?

Is Poetin niet de minst radicale figuur, die de verschillende extremisten in het Kremlin met elkaar probeert te verzoenen?

KASPAROV: Geklets. Ik wil niet speculeren over meer of minder radicaal. Het is alsof je het over het politbureau hebt, één groot geheim verbond. Is de één minder radicaal dan de ander? Ze zijn in ieder geval allemaal tegen de democratie. Geen van hen heeft een idee over hoe je de democratie kunt herstellen. Ze zullen het alleen aanvaarden als er geen andere optie is. Wij willen hen dus in een situatie dwingen, waarin er geen andere optie is.

Wat is de eerste taak van de nieuwe regering in 2008?

KASPAROV: Vrije, eerlijke verkiezingen vanaf de basis tot aan de top. De ontbinding van het parlement. De organisatie van een nieuwe campagne, waarbij voorop staat dat alle anticonstitutionele zaken, die door Poetin werden ondertekend en die de democratische grondwet ondermijnden, teniet worden gedaan. Dat is één. Vervolgens moeten er buitengewone maatregelen komen om de armoede van het volk aan te pakken. De kloof tussen arm en rijk is onvoorstelbaar. Ik denk dat slechts enkele Afrikaanse landen dezelfde onmogelijke verhouding kennen. Kijk, als je een slechte positie hebt op het schaakbord, als de koning bedreigd wordt, denk je niet na over het eindspel, je verdédigt je zaak. We moeten dit land redden. We weten wat we willen. Is het al te laat? Ik hoop van niet. Maar nadenken over het al of niet te laat komen van de redding, is nefast voor onze zaak. We hebben nu geen andere keus dan handelen.

In uw boek vergelijkt u het leven met een schaakspel. Het gaat niet alleen over schaken, maar ook over politiek, strategie, et cetera…

KASPAROV: Het gaat niet over schaken. Het gaat over schaken zoals ik het ervaar. Het gaat over mijn zelfontdekking. Hoe ik de kracht van mijn karakter ontdekte, en ook de zwakte. Hoe ik belangrijke dingen ontdekte voor Garry Kasparov als beslisser, en dit proces wil ik laten zien. Ik wil laten zien dat het belangrijkste aan het eind van de dag de zelfanalyse is. Je moet je eigen weg vinden. Mijn boek wil anderen laten delen in mijn eigen ervaring en mensen aanzetten om hun eigen weg te gaan. Het schaakspel is een hulpmiddel. Mensen doen vaak verlegen over hun eigen gedrag. Dit boek wil in geen geval een zelfhulpboek zijn, waarin voorbeelden worden opgevoerd als een fait accompli. Het gaat niet om aanbevelingen. Maar elke beslissing blijkt dezelfde ingrediënten te hebben. Of het nou gaat om de beslissing van een huisvrouw in de keuken of een beslissing in het Witte Huis. Grootheid beïnvloedt de kwaliteit van de beslissing niet.

In uw boek gebruikt u het woord ‘formule’.

KASPAROV: Je moet je eigen ‘formule’ vinden. Je moet altijd de condities creëren waarin je sterkte permanent kan worden uitgespeeld, als een troef, en waarin je zwakte verborgen blijft.

Daarbij denkt u natuurlijk aan de tegenspeler in het schaken. U schrijft dat je ernaar moet streven de tegenspeler te begrijpen. Je moet als het ware in zijn hoofd kunnen kijken.

KASPAROV: Dat moet je proberen. Al wat we doen, heeft een keerzijde. We moeten een gewoonte aankweken: projecteren, de andere kant van binnenuit zien, de verstandelijke vermogens van de tegenstander onderzoeken. Het leven is competitie, en competitie leert ons dat we niet de enige spelers op het veld zijn. De anderen streven ernaar ons te verslaan. Als je de oppositie dus in de gaten houdt en de motieven achter hun bewegingen tracht te begrijpen, ben je op weg naar het succes.

Dat hebt u geleerd door en tijdens het schaken. Hoe zou u dat begrijpen om-schrijven?

KASPAROV: Het belangrijkste, weet u, is uit te zoeken wat er fout is met mij. Ik geloof echt dat er genoeg potentie in ons zit om te winnen, als we maar weten hoe we die potentie moeten gebruiken. Jezelf leren kennen, ook je zwakste kant, is prioritair. Intuïtie is een spier. Als je ze niet gebruikt, verzwakt ze.

Dat is een psychologische les, die u gebruikt om de politiek te analyseren, om het zwakste punt in de politieke visie van de tegenstander te vinden en dan toe te slaan.

KASPAROV: Je moet het proberen, voorzichtig, maar het moet. Je valt niet altijd aan, maar je blijft bewegen. Het is heel belangrijk niet te blijven stilstaan. Zoals ik in het boek zeg: een slecht plan is beter dan helemaal geen plan. Dus we moeten in beweging blijven, maar we mogen ook niet ophouden met nadenken. Natuurlijk heb je een doel. Met je doel voor ogen bepaal je je strategie. Met je strategie bedenk je je tactiek. Met die tactiek moet je zo creatief mogelijk omgaan.

En die tactiek is ook weer een soort spel?

KASPAROV: Het is een spel zonder regels, maar een spel zonder regels is ook een spel.

Waarom zijn er geen regels?

KASPAROV: Omdat onze tegenstanders de regels niet respecteren. Het Kremlin is niet gewend spelregels te respecteren. De grondwet is niet meer heilig. Poetins land is een regelloze wildernis. De mensen zijn ontdaan, ontsteld. Omdat ze ontsteld zijn, zullen ze naar een nieuw evenwicht zoeken, en hopelijk gebeurt dat in ons voordeel. We moeten overleven, we mogen ons niet laten vernietigen door bruut geweld. We hebben een van de belangrijkste stappen gezet. Tot nu toe trachtten ze ons te negeren. Nu kan dat niet meer. Ze vallen ons aan, maar ze negeren ons niet meer. Dit is een enorme verworvenheid. Ze praten en roddelen over ons, maar ze praten tenminste. Dat is een grote stap, het is een aanwijzing dat de totalitaire propaganda aan het afbrokkelen is. Nu moeten ze immers toegeven dat er zoiets als een oppositie bestaat.

Maar het geweld ontziet niets of niemand. Kijk naar de moord op Anna Politkovskaja en op Aleksander Litvinenko. Wie heeft hen eigenlijk gedood?

KASPAROV: Ik doe geen uitspraken voor ik alle informatie heb. Ik kan niemand beschuldigen. Maar het ziet ernaar uit dat deze misdaden begaan zijn door groeperingen die dicht bij Poetin staan. Het maakt eigenlijk niet uit wie het deed, of het een groep was die Poetin wilde compromitteren, of wie dan ook, dat doet er niet toe. Het doet er niet toe, want het is gebeurd. Het is een spinnennest. Zij zijn niet allergisch voor bloed. Ze zijn gek geworden door hun grenzeloze macht, hun rijkdom, hun straffeloosheid. Ik kan me vergissen, maar als ik nu zou moeten wedden, zou ik zeggen dat de sporen van die misdaden naar het Kremlin leiden. Niet naar Poetin zelf, want hij is maar een van de raderen in een systeem. Dat systeem is gebouwd op de complottheorie van de KGB/FSB. Het is een gigantisch corporatistisch systeem, waarin enkelen de winst opstrijken, terwijl het grootste deel niets krijgt.

Het lijkt de Sovjet-Unie wel.

KASPAROV: De Sovjet-Unie had een ideologie. Nu draait het alleen nog om geld. Rusland heeft de rijkste regering ter wereld, als je ze op individuele basis bekijkt. Ze zijn uitsluitend bezig met winst. Geopolitiek interesseert hen niet. Dit is geen regime waar de wereld bang voor hoeft te zijn, zoals de Sovjet-Unie indertijd, want het heeft geen ideologie uit te dragen. Nu is het systeem compleet immoreel. We plegen het in Rusland zo te zeggen: alle uitgaven zijn genationaliseerd, alle winsten zijn geprivatiseerd.

Kan ‘geld’ de nieuwe invulling van een ideologie zijn?

KASPAROV: Als het een regime overeind houdt. Als het ertoe leidt dat men zegt: laten we samen stelen! Dan is het een ideo-logische agenda. Wat men ook beweert over de heropbouw van een sterk Rusland en over een nieuw sterk leger, dat is allemaal gelogen. Het leger valt uit elkaar. Het enige wat sterk is, is het politieapparaat. Het politieapparaat is van levensbelang. De politie moet de macht beschermen tegen het volk. Een volk waarvan 85 procent nota bene ronduit arm is. Geloof me, ik heb mijn land gezien, van Kaliningrad tot Vladivostok. Ik durf wedden dat het niet lang meer stil zal blijven in dit land.

Wat gaat u concreet doen in de komende maanden, tot de parlementsverkiezingen op 2 december 2007 en de presidentsverkiezingen van 2 maart 2008?

KASPAROV: We moeten de coalitie van de oppositie samenhouden, want we bestaan uit verschillende groeperingen. Het probleem van de nationale eenheid moeten we oplossen. We moeten een kiessysteem opzetten om een kandidaat te selecteren. Die kandidaat moet op het speelveld gebracht worden. We moeten mensen mobiliseren om voldoende handtekeningen te verzamelen voor onze kandidaat. We moeten ervoor zorgen dat, als het Kremlin onze handtekeningen van de tafel veegt en onze kandidaat diskwalificeert, wij voldoende mensen in Moskou hebben om daartegen te protesteren. Zo moeten we hen dwingen onze kandidaat te aanvaarden. Als hij 51 procent van de stemmen haalt, wint hij. Als het Kremlin dat weer afwijst, demonstreren we opnieuw, maar nu met honderdduizenden. Het is eenvoudig! Zal het lukken? Dat weet ik niet. Ze zullen zeggen dat ze de wet aan hun kant hebben, maar wat ze hebben, is bruut geweld. Poetin baseert zijn toekomst op het politieapparaat. Dat mag en kan geen solide basis zijn.

Waarom gebruikt Poetin zo veel geweld voor het oog van de hele wereld?

KASPAROV: Uit paniek. Deze regering weet niet hoe ze met oppositie moet omgaan. Ze hebben nooit een politiek debat gevoerd. Heb je Poetin ooit zien debatteren? En dan verschijnen er opeens duizenden die opkomen voor vrijheid van meningsuiting, voor eerlijke verkiezingen, voor een rechtvaardige verdeling van de welvaart. Mensen vragen de regering om compromissen, maar de regering weet niet hoe dat moet. Die 3000 of 5000 mensen knuppelen ze wel van de straat. Wat gaan ze doen als het er 25.000 zijn? Ze willen mensen bang maken. Maar wij gaan door met onze marsen.

U bent op 14 april zelf gearresteerd, maar later weer vrijgelaten. Waarom werd u gearresteerd en hoe hebben ze u behandeld?

KASPAROV: Ze hebben me vlak voor de demonstratie gearresteerd. Ze zeiden dat ik slogans tegen de regering had geschreeuwd. Dat klopte niet. Ik schreeuw weleens, maar toen niet. Er zijn er die dag honderden gearresteerd, zonder reden. De ordediensten verkrachtten de Russische grondwet van a tot z. Wat we zagen, waren terroristische acties in de straten van Rusland, begaan door onze eigen Russische politie. Weet u, ze mobiliseren bij zulke gelegenheden bijzondere troepen uit andere steden. Ik werd gearresteerd door de groep uit Voronezj. Ze zetten geen Moskovieten op tegen Moskovieten. Ze weten dat het gevaarlijk is als mensen uit eenzelfde stad met open vizier tegenover elkaar staan. Mij hielden ze elf uren vast. Dat is illegaal, want ze mogen me maar drie uren vasthouden. Ze brachten me voor de rechter, die zei dat ik de openbare orde verstoorde. Er was geen enkel bewijs. De aanklacht was een doorgestoken kaart. De aanklager was nauwelijks op de hoogte. Hij zei dat ik om 13.30 uur gearresteerd was, terwijl de hele wereld had gezien dat het al om 12.05 uur was. Hij kende de plaats van mijn arrestatie niet. Ze argumenteerden dat de aanklacht geloofwaardig was, omdat de officier die ze had verwoord in dienst was. Dat noem ik nou een historische beslissing. Dat betekent dat iedereen die in Rusland voor het gerecht komt, van alles beschuldigd kan worden op basis van het getuigenis van een dienstdoend politieofficier en dat dit geloofwaardig is omdat hij in dienst is. Er werden ook geen getuigen van de verdediging gehoord. Het is een totale aanfluiting van alle gerechtelijke procedures. Wij gaan in beroep. Als ons beroep faalt, gaan we naar Straatsburg. We willen bewijzen dat het wetteloze systeem niet meer werkt. Onze activisten lijden dagelijks. Terwijl wij hier praten, wordt iemand ergens in mijn land, bijvoorbeeld in Uljanovsk, lastig gevallen door de FSB omdat hij iemand probeert te helpen. Ik ben, al met al, blij dat het mij overkwam. Nu kunnen we al die naamlozen een gezicht geven. De Rusissche wet, als je mag spreken van een wet onder Poetin, is een onderdrukkend mechanisme geworden, waarin alles wat je tegen de regering onderneemt kan worden voorgesteld als extremistische activiteit. De clou is dat de politieofficier, die op 14 april verantwoordelijk was voor het neerslaan van de manifestatie, inmiddels een bijzondere benoeming heeft gekregen.

GARRY KASPAROV, ‘WAAROM HET LEVEN OP SCHAKEN LIJKT’, VIP, UTRECHT 2007.

DOOR JOHAN DE BOOSE