Met de Historische Van Dale wordt 110 jaar woordenboekgeschiedenis op één memorystick gebundeld. Knack houdt een minuut stilte voor de woorden die ons veel te vroeg ontvielen.

op een belastingbrief voorkomen’, verklaart Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon. ‘Ook woorden die in de bekende romans van schrijvers als Multatuli of Stijn Streuvels voorkomen, blijven staan, zelfs al worden ze daarbuiten amper nog gebruikt.’

Schoenendooslexicografie

Met de Historische Van Dale bundelt de uitgeverij van het meest vermaarde Nederlandse lexicon de eerste tien edities op USB-stick. Het kleinood geeft een prachtig panorama van de periode die tegenwoordig schoenendooslexicografie genoemd wordt. Tot de intrede van de computer werkten lexicologen immers aan de hand van krantenknipsels, reclameblaadjes en fiches die vanuit alle uithoeken van het Nederlandse taalgebied in kolonnes schoenendozen aangerukt werden. Via een uitgebreid netwerk van informanten bleven de redacteurs op de hoogte van de ontwikkelingen in het taalgebied. ‘Dat waren vooral onderwijzers, gepensioneerde docenten, het type mensen dat de kruiswoordraadsels in de lokale krant opstelde’, vertelt Den Boon, die de laatste dagen van het schoenendoostijdperk nog actief meemaakte. ‘Een redacteur besliste toen op basis van zijn kennis van de taal of een woord in het woordenboek moest komen.’

Vandaag is de romantiek van de schoenendoos uit de lexicografie verdwenen. Aan de hand van een digitaal corpus van kranten en tijdschriften kunnen woordenboekredacteurs perfect nagaan hoe courant een bepaald woord nog is. Ook nieuwe woorden vinden op die manier sneller ingang. ‘Vooral in de digitale Van Dale proberen we snel in te spelen op taaltrends’, zegt Hendrickx. ‘Veel woorden worden voorlopig toegevoegd aan de digitale versie van het woordenboek. Pas als woorden gedurende drie jaar courant voorkomen, halen ze de papieren editie.’ Vaak zijn taaltrends van zeer korte duur. In 2007 was ‘bokitoproof’ nog Woord van het Jaar, toen de zilverruggorilla Bokito uit de zoo van Rotterdam ontsnapte. ‘Eens Bokito terug in zijn kooi zat, was het woord even snel weer verdwenen’, aldus Hendrickx.

Ook de bewoordingen waarmee Van Dale de woorden van onze taal verklaarde, is door de jaren heen grondig bijgestuurd. Tegenwoordig bewandelt ook Van Dale het pad van de zakelijkheid. Ooit was het nochtans doodnormaal om woordenboeken van wat extra pigment te voorzien. De Engelse lexicograaf Samuel Johnson, die in 1755 zijn woordenboek van de Engelse taal samenstelde, zorgde bijvoorbeeld geregeld voor een paar rake prikken, die een woordenboek lichter verteerbaar maakten. Zijn rabiate hekel aan de Schotten bleek onder meer uit zijn beschrijving van het woord ‘oats’ (haver): ‘ A grain, which in England is generally given to horses, but in Scotland supports the people.‘

Legendarisch waren de bijdragen van Cornelis Kruyskamp, oud-hoofdredacteur van Van Dale, die geheel in de traditie van Johnson graag zijn mening liet doorschemeren. Tot 1970 definieerde het woordenboek volleybal als een ‘door twee ploegen van zes spelers gespeeld balspel waarmee zelfs grote mensen zich vermaken, bestaande in het over en weer slaan van een bal over een net’. In 1976 heette popmuziek nog ‘bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende hedendaagse amusementsmuziek’. Een kosmonaut was toen nog ‘een ietwat hyperbolische benaming voor personen die een klein sprongetje in de kosmische ruimte doen, door zich b.v. naar de maan of een planeet van ons zonnestelsel te laten schieten’.

Benaarstigen

Alle restauratiepogingen ten spijt komt de bdellometer voorlopig niet meer terug. In tegenstelling tot woorden als borstrok, geestdrijverij, gramstorig, palfrenier, pendoppo wordt er in Max Havelaar of De vlaschaard over geen bdellometer gerept. Nochtans hoeft geen woord ooit voorgoed afgeschreven te zijn, verzekert Hendrickx. ‘Het gebeurt soms dat een woord enkele edities uit het woordenboek verdwijnt, om vervolgens weer terug te komen.’ Als voorbeeld geeft hij het woord ‘benaarstigen’, dat in 1984 uit de Van Dale verdween, maar bij de volgende editie kan terugkeren, omdat het nog steeds in het Belgisch Staatsblad voorkomt.

Oproep aan artsen en beleidsmakers te lande: benaarstig jullie en herwaardeer de bdellometer, het eens zo roemruchte werktuig om bloed te laten, ter vervanging van bloedzuigers. Promoot, subsidieer, maak hem desnoods fiscaal aftrekbaar, zorg gewoon dat hij terug in het Staatsblad komt. Een woordenboek zonder bdellometer is immers voor elke taal een aderlating.

HISTORISCHE VAN DALE. VAN DALE UITGEVERS, IN BEPERKTE OPLAGE BESCHIKBAAR. euro 248.

DOOR JEROEN ZUALLAERT