De Britse journalist Jamie Bartlett ging een jaar lang undercover in de onderwereld van het internet. Het darknet is een verborgen netwerk van subversieve websites en gevaarlijke subculturen die opereren in absolute anonimiteit. Het is de habitat van trollen, pornoproducenten, drugdealers, hackers en politieke extremisten. ‘Versleutelde netwerken zijn ideaal voor wie er belang bij heeft om in het verborgene te blijven: van onderzoeksjournalisten tot aanhangers van de IS.’

Jamie Bartlett is directeur van het Centre for the Analysis of Social Media van de in Londen gevestigde denktank Demos. Een jaar lang verkende hij de onderwereld van het internet. Hij downloadde de TOR-browser en surfte anoniem over het darknet. Hij kocht er drugs en maakte er kennis met verzamelaars van kinderporno. Hij werd uitgenodigd op sessies van webcammeisjes en sloot vriendschap met ’trollen’, anonieme surfers die er een heidens genoegen in scheppen argeloze internetgebruikers het bloed onder de nagels vandaan te pesten. Zijn virtuele avonturen bundelde hij in The Dark Net, waarvan de Nederlandse vertaling eerstdaags verschijnt.

‘Het kleinste kind kan TOR downloaden’, zegt Bartlett. ‘De browser is legaal en werkt net als Google Chrome of Safari. Het lastigste is je weg vinden zodra je op het netwerk zit. De webpagina’s bestaan uit betekenisloze getallen. Er zijn een paar zoekmachines, maar die werken niet naar behoren. De webmasters van het darknet willen niet dat je hun sites vindt, ze linken niet door naar andere en ze worden niet geïndexeerd.’

TOR staat voor The Onion Router, een open netwerk dat net als een ui uit verschillende lagen bestaat en het mogelijk maakt om anoniem af te dalen tot in de diepste krochten van het deep web, het internet dat niet toegankelijk is voor zoekmachines. Vandaag staat TOR haast synoniem voor darknet en geldt het als dé toegangspoort tot de criminele onderwereld van het internet. ‘Vanaf een gewone computer kun je via de TOR-browser ongestoord surfen op het dark-net. De browser verbergt je IP-adres zodat niemand kan achterhalen wie je bent of in welk land je computer staat. De geheime dienst van de Amerikaanse marine ontwierp de technologie. Nu is het een opensourceproject dat wordt gerund door de TOR Foundation. Iedereen mag verbeteringen aan de browser aanbrengen en iedereen mag hem ook gratis gebruiken.’

Wat zijn de motieven van de mensen achter de TOR Foundation?

JAMIE BARTLETT: De meesten worden gedreven door ideologie: het zijn libertairen die een hekel hebben aan de staat. Ze ijveren voor een vrij internet en maken zich zorgen over het overheidstoezicht. TOR-adepten zijn niet noodzakelijk geschifte activisten of hackers; net als u en ik zijn het vaak gewone burgers die het belangrijk vinden om te kunnen communiceren via een beveiligd, gecodeerd netwerk. Ze delen dezelfde hekel aan controle en bemoeienis van staten of grote bedrijven. Ze willen niet dat Facebook of Google hun surfgedrag netjes registreert en bouwen aan een netwerk waarop de Amerikaanse, Russische en Chinese geheime diensten geen vat hebben.

TOR is vandaag de favoriete browser van onderzoeksjournalisten, mensenrechtenactivisten en klokkenluiders. Vreest u niet dat de browser misbruikt zal worden door drugsdealers, wapenhandelaars, pedofielen, terroristen en extremisten?

BARTLETT: Dat geldt ook voor het ‘gewone’ internet. Het is een uitstekend hulpmiddel voor journalisten, maar ook een fantastisch platform voor bijvoorbeeld extreemrechtse activisten. De English Defence League, een extreemrechtse en anti-islamitische groepering, dankt haar recente spectaculaire groei aan Facebook. En ook de Noorse terrorist Anders Breivik schreef: ‘Facebook is de beste manier om contact te leggen met andere nationalisten.’ Versleutelde netwerken zoals TOR zijn ideaal voor wie er belang bij heeft om in het verborgene te blijven. Dat geldt zowel voor journalisten en mensenrechtenactivisten als voor liefhebbers van kinderporno, drugsdealers en aanhangers van de IS. Ik heb heel wat chatberichten verzameld van IS-aanhangers die elkaar informeren over hoe ze TOR het best downloaden en gebruiken.

Uw boek begint met het verhaal van Sarah, een webcammeisje dat het leven tot een hel werd gemaakt door internettrollen die expliciete naaktfoto’s hadden verstuurd naar haar nietsvermoedende familie en vrienden. Probeerden ze haar zo te chanteren?

BARTLETT: Nee, trollen koeioneren internetgebruikers alleen maar voor de lol. Ze lokken mensen doelbewust in de val en maken ze daarna met alle mogelijke middelen met de grond gelijk. In het dagelijkse leven zijn internettrollen gewone mensen. Uw vriendelijke collega kan zich ’s avonds achter zijn computer ontpoppen tot een meedogenloze cyberpester die een meisje tot zelfmoord drijft door de naaktselfie die ze ooit heeft gepost te verspreiden.

Zou die vriendelijke collega zo’n bullebak geworden zijn zonder het internet?

BARTLETT: Met die vraag raak je de kern van de discussie: heeft het internet ons gedrag ingrijpend veranderd, of is ons onlinegedrag niet meer dan een afspiegeling van wat we vroeger offline deden? Het klopt dat sommigen zich anders, slechter, gaan gedragen. Op anderen lijkt het internet dan weer geen enkele invloed te hebben. Op Twitter en allerlei internetfora ontpoppen brave huisvaders zich soms tot bullebakken. Maar dat wil nog niet zeggen dat het internet hun karakter heeft veranderd, of dat hun ware aard pas door het internet naar boven komt. Twintig jaar geleden scholden ze hun tv-toestel verrot, nu delen ze hun ergernis op Twitter. Alleen screenen en meten we vandaag de online haatberichten, waardoor we de indruk krijgen dat mensen grotere en hartelozere bullebakken zijn dan vroeger.

In de rubriek ‘Helden van het internet’ confronteert het Belgische tv-programma Karen & De Coster boze internetgebruikers met hun onfraaie uitlatingen op sociaalnetwerksites. Wat is uw ervaring met zulke mensen?

BARTLETT: De ‘helden van het internet’ die ik heb ontmoet, zijn zielige, kwade en verbitterde figuren. Vaak had ik medelijden met hen. Maar achter hun computerscherm, in de eenzaamheid van hun kamer en verscholen achter een pseudoniem, veranderden ze in onwaarschijnlijke jaloerse griezels. Ze leken niet te beseffen wat ze anderen aandeden. De slachtoffers van internettrollen zijn meestal welvarender en succesvoller dan hun kwelduivels.

Hoe moeilijk was het om contact te leggen met mensen die actief zijn op het darknet?

BARTLETT: Het heeft me bloed, zweet en tranen gekost om hen ervan te overtuigen om met mij te praten, ik heb het een half jaar moeten proberen, maar zodra ik hun vertrouwen gewonnen had, veranderde dat helemaal. Velen voelen zich verkeerd begrepen. Als ze een luisterend oor vinden, worden ze open en blijven ze praten.

Zoals de vader die geklist werd met kinderporno en beweerde dat het hem zonder het internet nooit was overkomen?

BARTLETT: Ik had het gevoel dat hij eerlijk was. Hij vertelde me dat hij bijna per ongeluk met kinderporno in contact was gekomen. Had hij niet zo gemakkelijk toegang gekregen tot tiener- en later kinderporno, dan was het wellicht niet zo uit de hand gelopen. Kinderporno is op het darknet ook een categorie apart. In tegenstelling tot de meeste webmasters van het darknet willen verzamelaars van kinderporno dolgraag dat je hun collecties vindt. Ze zijn zeer trots op hun verzameling en staan te springen om hun filmpjes en foto’s met je te delen. Ze willen alleen niet dat jij weet wie ze zijn en waar ze zich bevinden. TOR staat vol lijsten met links naar kinderpornosites. Pedofielen delen die links met elkaar via chatrooms.

Na de publicatie van mijn boek in het Verenigd Koninkrijk zochten veroordeelde pedofielen contact met me. Ze stuurden me brieven waarin ze vertelden dat het darknet voor hen een trigger was geweest. Pedofilie en kinderporno zijn beladen onderwerpen: niemand durft het aan om te luisteren naar de verhalen van op het eerste gezicht volstrekt normale echtgenoten en vaders. ‘Verzamelaars van kinderporno zijn walgelijk en horen in de cel’, luidt het. Proberen te begrijpen waarom iemand kinderporno begint te verzamelen, is als vloeken in de kerk. We lijken vergeten te zijn dat door het internet flink wat obstakels verdwenen zijn. Dankzij het internet kan iedereen met van alles experimenteren. Alles is er te vinden en je kunt er ongestraft de goorste klootzak uithangen. Er worden nu mensen opgepakt met kinderporno op hun computer die vóór het internettijdperk waarschijnlijk nooit illegale pornobeelden verzameld zouden hebben. Porno is maar een muisklik van iedereen verwijderd.

Door het internet zijn niet alleen de gebruikers maar ook de producten van porno meer verscheiden dan vroeger. Er is een parallelle industrie ontstaan waarbij selfmade amateurpornosterren voor hun webcam een flinke cent bijverdienen.

BARTLETT: De grootste site voor do-it-yourself-porno is het Amerikaanse Chaturbate, dat in 2011 van start ging. Vandaag verdienen wereldwijd ongeveer 50.000 mensen, van wie de overgrote meerderheid vrouwen, hun brood met webcamseks vanuit de eigen slaapkamer. Miljoenen mensen kijken naar de webcams op Chaturbate, omdat de porno veel ‘realistischer’ is dan de professionele pornofilms.

U bent naar zo’n webcammeisje gegaan?

BARTLETT: Ja, ik was in haar kamer terwijl zij met twee andere meisjes aan het werk was en er 5000 mensen online live keken. In drie uur tijd verdiende ze 700 euro. De kijkers hebben de illusie dat het gratis is. Ze geven fooien, net als in een stripclub. Niemand hoeft entree te betalen. Als je een bepaalde seksuele handeling het einde vindt, of iets exclusiefs wilt zien, geef je een fooi. Chaturbate is een variatie op het freemiummodel: passief kijken is gratis, voor toeters en bellen moet de portemonnee worden opengetrokken. Wie betaalt, krijgt ook meer aandacht van de meisjes. Het geld stroomt vlotjes binnen, ze hoeven het huis niet uit, en het is vrij veilig. Ook voor de betalende kijkers is het veilig, want Chaturbate is zo groot geworden dat het zich niet kan permitteren om ook maar iets verkeerd te laten lopen.

Dat dachten de leden van de overspelsite Ashley Madison ook. Tot het ledenbestand gehackt werd.

BARTLETT: Dat risico bestaat bij alle betalende datingsites à la Ashley Madison of bij pornosites. Op Chaturbate kun je ook in bitcoins betalen. Dat is veel veiliger, want het is heel moeilijk om jouw identiteit te linken aan de bitcoins die je uitgeeft. Je moet al een NSA-agent zijn om die links te kunnen traceren. Zodra je op het internet surft, loop je gevaar. Zelfs met een virusscanner ben je nooit echt veilig, want je loopt altijd het risico dat een Chinese of Russische hacker met je bankgegevens aan de haal gaat.

Wie via TOR op het darknet surft, is veiliger dan wie browst op het reguliere net?

BARTLETT: Ja, want op TOR blijft je IP-adres verborgen en kan het niet worden opgespoord. Je bent er superveilig. Alleen zijn veel mensen te nonchalant. Zelfs als ze met slechte bedoelingen op het darknet actief zijn, laten ze soms sporen na die rechtstreeks naar hen leiden, zoals hun naam of een e-mailadres. In februari 2011 ging Silk Road online. De site begon als een bescheiden marktplaats voor drugs, maar groeide razendsnel uit tot het grootste dealersnest van het hele darknet. Op 2 oktober 2013 werd stichter Ross Ulbricht gearresteerd. Dit jaar werd hij veroordeeld tot levenslang. De FBI was hem op het spoor gekomen omdat hij bij het opstarten van Silk Road een gmail-account met zijn echte naam had gebruikt. Op een hackersforum had hij met die account advies gevraagd over de oprichting van een darknetsite. Een digitale crimineel die volledig anoniem wil blijven, kan zich geen enkele fout veroorloven.

U kocht cannabis op het darknet. Dat verliep merkwaardig vlot?

BARTLETT: Inderdaad. Zodra je doorhebt hoe het systeem werkt, is het simpel. Je moet weten hoe je aan bitcoins kunt komen, je moet de TOR-browser installeren en de marktplaatsen voor drugs weten te vinden, maar de rest gaat vanzelf. De drugsmarktplaatsen op het darknet zijn perfecte klonen van Amazon of eBay. Ze zien er gelikt professioneel uit, met foto’s, reviews, aanbevelingen, noem maar op. Drugs kopen voelt daardoor meteen vertrouwd aan. Bij je eerste aankoop heb je het gevoel alsof je het al duizenden keren gedaan hebt. Je hoeft de deur niet uit en de reviews wekken de indruk dat je vat hebt op de kwaliteit van de drugs. Er is ook veel concurrentie, waardoor verkopers onder druk staan om goede diensten te leveren.

Hoe werd uw cannabis bezorgd?

BARTLETT: Bij mij thuis, keurig verpakt in zilverpapier in een gewatteerde witte envelop. Ik heb gefilmd hoe ik de envelop heb opengemaakt, als bewijs dat ik die drugs besteld had voor journalistiek onderzoek. Tien euro had ik betaald. Voor een flinke hoeveelheid cannabis. Aan de postzegel kon ik afleiden dat het pakje uit Duitsland kwam. Een vriend van mij, een kenner, heeft de wiet uitgetest. Uitstekende kwaliteit verzekerde hij me. Veel mensen laten hun drugs niet thuis bezorgen, maar in een postbus, op een centraal bezorgpunt of op het werk onder een valse naam. (lacht) Als ze het pakje aan de receptie zien binnenkomen, grissen ze het snel mee.

Hoe gevarieerd is het aanbod?

BARTLETT: Je kunt werkelijk alle soorten drugs kopen op het darknet: het is de grot van Ali Baba voor drugsliefhebbers. Zo’n aanbod vind je niet op de straat. Op het darknet worden de meest uiteenlopende en meest exotische drugs van over de hele wereld verhandeld. Je vindt er ook alle soorten geneesmiddelen die normaal alleen op doktersvoorschrift verkrijgbaar zijn. Xanax, Valium, Tramadol en antidepressiva gaan er als zoete broodjes over de toonbank. Grote farmaceutische bedrijven maken zich terecht zorgen over die boomende illegale markt.

Hoe zit het met de aanbieders van al die verdovende middelen?

BARTLETT: Er zijn nogal wat grote producenten. Ik vermoed dat zij ervaren internationale drugsdealers zijn die via het darknet een commercieel interessant bijkomend distributiemiddel hebben gevonden. Je kunt zeer grote hoeveelheden bij hen bestellen. Ze werken als een uitstekend uitgebouwd logistiek bedrijf, met een bestel-, facturatie- en verzendafdeling. Cannabis verzenden ze meestal vanuit steden waar de drug gelegaliseerd is, zoals Amsterdam of Portland in Oregon. Wat mij verontrust, is dat de drempel om een kleine dealer te worden door het darknet heel laag geworden is. Het is vandaag bijzonder gemakkelijk om als jonge student kwaliteitsvolle coke via het darknet te bestellen en door te verkopen aan je vrienden en studiegenoten. De zuiverheid van cocaïne varieert in het Verenigd Koninkrijk van 2 tot 30 procent. Bij Silk Road was dat 70 procent. Voor een ondernemende student-dealer is het darknet een eenvoudige en relatief veilige bevoorradingsroute. We moeten ons daar ernstig zorgen over maken.

De mensen die de marktplaatsen op het darknet bouwen, verhandelen zelf niets. Zij bieden de faciliteiten aan en werken net als eBay: voor elke transactie vangen ze een kleine commissie. Ross Ulbricht verdiende minstens 9000 euro per dag aan commissies op Silk Road. De admins die vragen van klanten moesten beantwoorden, betaalde hij 45.000 euro per jaar. Ulbricht had een universitaire opleiding genoten en was slim genoeg om het in de bovenwereld te schoppen tot een succesvolle internetondernemer. Maar op een bepaald moment kwam hij in aanraking met het libertaire gedachtegoed en keerde zich af van de staat. Zo belandde hij uiteindelijk in de onderwereld van het internet en bouwde hij er een drugsimperium uit.

Hebt u geprobeerd om wapens te kopen?

BARTLETT: Nee. Ik was het eerst van plan, maar juristen hebben het me afgeraden. Ik zou gearresteerd en veroordeeld worden, ook al was het voor research. Wapenbezit is in het Verenigd Koninkrijk een zwaar misdrijf. Het darknet heeft een ruim aanbod van allerlei soorten wapens, van handwapens tot kalasjnikovs, maar als leek weet je nooit welke handelaar te vertrouwen is en wie niet. Je riskeert ook in een val van de politie te trappen.

Zijn er huurmoordenaars te bestellen op het darknet? In uw boek verwijst u naar de Assassination Market.

BARTLETT: Er zijn inderdaad huurmoordenaars te vinden, maar niet op de Assassination Market. Je vindt ze op andere sites, waar ze hun diensten aanbieden in advertenties. De Assassination Market is een luguber gokspel: je kunt er met bitcoins wedden op iemands sterfdatum. Wie de juiste datum voorspelt, wint de pot. De oprichter gelooft dat mensen willen betalen om iemand te laten vermoorden als de kans nihil is dat ze worden gepakt. Er stonden duizenden dollars naast de namen van de Amerikaanse econoom Ben Bernanke en president Barack Obama. Beide heren zijn nog in leven. De echte bedoeling is dat de moordenaar de juiste datum aangeeft, het slachtoffer die dag gaat omleggen, waarna hij met een unieke code het ingezette geld volledig anoniem kan innen. Het is een slim systeem, alleen heb ik nog geen aanwijzingen dat iemand het ook ooit in de praktijk heeft gebracht.

Jamie Bartlett, The Dark Net, Maven Publishing, !20

DOOR JAN STEVENS

‘Je vindt makkelijk een huurmoordenaar of een kalasjnikov. Maar wie kun je vertrouwen, en is het geen val van de politie?’