Latijnse spreuken op voetballerslijven, karpers op de schouder van uw kruidenier of sterren op het aangezicht van onschuldige jonge meisjes: tatoeages zijn vandaag alomtegenwoordig. Na een lang verblijf aan de zelfkant van de maatschappij worden tattoos steeds vaker als kunst beschouwd. ‘In de vrije wereld mogen mensen wel eens gek doen.’
Door Katrin Swartenbroux en Jeroen Zuallaert / Foto’s Franky Verdickt
Door Katrin Swartenbroux en Jeroen Zuallaert / Foto’s Franky Verdickt
‘Doet het pijn?’ Op de zwartlederen stoel zit een jongeman met opgerolde shirtmouwen en een breed brilmontuur. Hij tuit de lippen en schudt het hoofd. ‘Een beetje’, mompelt hij, terwijl hij van zijn blikje Sprite nipt. ‘Al begint het na verloop van tijd wel te pikken.’ Tim is 25 en wordt al drie uur onder handen genomen met inkt en vaseline. Meer dan honderd naaldprikken per minuut injecteren donkere inkt in zijn bovenste twee huidlagen. Op zijn bovenarm zijn de contouren van een nieuwe tatoeage al zichtbaar. Een wulps stripfiguurtje poseert op de motorkap van een oude sportwagen. Dat is nog maar het begin: als het van Tim afhangt, wordt zijn hele rechterarm één groot stripverhaal.
In tattooshop Glorybound, op een steenworp van de Antwerpse Groenplaats, hangt de geur van inkt en elektronica, aangelengd met een vleugje angstzweet. Het interieur lijkt wel weggelopen uit een of ander bestoft Kuifjealbum, alsof er een deur verder een verdwaalde Chinees opium zit te roken. Glorybound specialiseert in zogenaamde old-school ontwerpen, de klassiekers die al menige zeemanshuid tooien. Het ietwat ruige interieur zegt echter niets over de werkwijze van Joe Dynamite en Uncle English, de twee volgeïnkte tatoeëerders die er vandaag de wacht houden. Beiden gaan met uiterste precisie en onder strikte hygiënevoorschriften te werk. Ze dragen latex handschoenen om eventueel contact met bloed te vermijden. Tatoeagenaalden worden steevast ontsmet en maar één keer gebruikt.
Voor tatoeages hoef je al lang niet meer naar gure achterafstraatjes of ruige havenkroegen. Steeds vaker vinden tattooshops hun weg naar de nettere buurten van de stad. Het toont de sociale dynamiek die tatoeages ondergaan. Exacte cijfers over het aantal getatoeëerde landgenoten zijn moeilijk te vinden, maar zowel sociologen als tatoeëerders geven aan dat de aantallen in de lift zitten. Ook in de ons omringende landen winnen tatoeages terrein. Volgens een studie van het Nederlands Tijdschrift voor Dermatologie van vorig jaar heeft 31 procent van de Nederlanders tussen 18 tot 29 een tatoeage. Ook in Frankrijk zitten de cijfers in de lift. Daar heeft ongeveer 20 procent van de bevolking tussen 25 en 32 jaar een tattoo.
De Nederlandse culttatoeëerder Henk ‘Hanky Panky’ Schiffmacher is al sinds de jaren zeventig actief, en heeft de populariteit van zijn stiel explosief zien toenemen. ‘Tatoeages zijn gemeengoed geworden’, vertelt Schiffmacher, die sinds vorig jaar het Amsterdamse Tattoo Museum uitbaat. ‘Vroeger ging je om zeven uur ’s ochtends met je boterhammentrommeltje naar de fabriek, en kwam je er die avond onder het stof bedolven weer uit: het had geen zin je lichaam te versieren. Tegenwoordig hoef je niet meer tot de grijze massa te behoren.’ Voor Schiffmacher zijn tatoeages een niet-verbale vorm van communicatie. Het recht om tattoos te laten zetten, valt voor hem dan ook onder de vrijheid van meningsuiting, ‘en daar moet je met je fikken van af blijven’. ‘Tattoos gedijen in periodes van niet-onderdrukking,’ bezweert Schiffmacher. ‘Daarom waren ze ook verboden onder dictators als Hitler of Soeharto. In de vrije wereld mogen mensen gek doen.’
Tijdperk van de zingeving
Op het eerste gezicht lijkt er nochtans niet veel veranderd. Het anker, de zwaluw, de pin-up: ook de klassiekers van vroeger prijken vandaag nog op jong, welwillend vlees. Niet zozeer de tatoeages zelf, maar de achterliggende motivatie heeft een transformatie ondergaan. Terwijl men vroeger tijdens een vakantie op Ibiza in een roekeloze bui al eens een dolfijntje op de enkel liet inkten, gaan getatoeëerden nu op zoek naar diepgang en betekenis. ‘Tegenwoordig nemen mensen een tatoeage omdat ze die zinvol vinden’, meent consumentenpsycholoog Herman Konings. ‘Het tijdperk van de onbezonnen tatoeage is voorbij. De tekening moet een esthetische of emotionele reden hebben.’
Ook bij Glorybound merkt men dat het cliënteel vandaag serieuzer met zijn tatoeages omgaat. De vergeelde voorbeelden van tatoeages allerhande tegen de muren dienen eerder als inspiratiebron. ‘De meeste mensen die hier komen hebben al een uitgewerkt idee in hun hoofd van wat ze willen’, zegt Joe. ‘Met mensen die het nog niet weten, zitten we lange tijd samen, om te overleggen wat we gaan doen. Ongeïnspireerde tatoeages worden hier eigenlijk niet gezet.’
De dagen waarin klanten simpelweg een figuurtje uit een map kozen dat dan als bandwerk op de bovenarm gestencild werd, zijn al even voorbij. De hedendaagse tatoeage is maakbaar, maar vooral persoonlijk. Al is dat soms buiten de klanten gerekend. ‘Er bestaat jammer genoeg wel een neiging tot kopieergedrag’ sakkert Joe, terwijl hij zijn naald steriliseert. ‘Wanneer een popster als Rihanna een nieuwe tatoeage laat zetten, kun je er prat op gaan dat de shop de volgende dag vol staat met jonge meisjes die exact dezelfde tekening willen. Dat is toch ronduit be-lachelijk? Hoe persoonlijk is een tatoeage nog als iedereen met hetzelfde ontwerp rondloopt?’
Tim grinnikt in zijn stoel en schudt meewarig het hoofd. Met de nodige trots rolt hij zijn broekspijp op om zijn eerste tatoeage te laten zien. Op zijn linkerscheenbeen prijkt een tekening van een hond met supermanlijf die heldhaftig naast een brandend gebouw staat. ‘Het is een eerbetoon aan mijn vorige hond’, vertelt hij. ‘Toen onze woning in brand stond, heeft hij ons wakker gemaakt en zijn we op het nippertje kunnen ontsnappen. De hond zelf is er jammer genoeg ingebleven. Op deze manier geef ik hem toch nog een plaats in mijn leven.’
Enkel zeelui en hoeren
De groeiende appreciatie voor tatoeages is een eerder recent fenomeen. Vroeger wist men wel beter: tatoeages waren louter voor zeelui, hoeren, soldaten, criminelen en ander tuig van de richel. Cesare Lombroso, de grondlegger van de criminologie, was ervan overtuigd dat tatoeages een indicatie waren van criminaliteit. Psychoanalyticus Albert Parry, een van de eerste wetenschappers die de tatoeage als sociaal fenomeen onderzocht, beschouwde tatoeëren bij mannen in 1933 als ‘een soort van homoseksuele ervaring’. Binnen de christelijke traditie werden tatoeages doorgaans beschouwd als een vorm van zelfverminking. Zelfs vandaag bestaat onder conservatieve filosofen nog steeds een afkeer voor lichaamsbeschildering. ‘Show me a man’s tattoos, and I will tell you his criminal record,’ schreef de Britse conservatieve columnist Theodore Dalrymple in 2000 nog.
Toegegeven, tatoeages hebben traditioneel maar weinig aristocratische uitstraling. Dat is deels terecht: ook vandaag nog behoren de meeste getatoeëerden tot de sociaal lagere klassen. Toch zijn tatoeages nooit exclusief voorbehouden geweest aan het zogenaamde gepeupel. Wereldleiders als Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt, Kemal Atatürk en Bernard Montgomery waren getatoeëerd. Zelfs Ötzi, de 5300 jaar oude sneeuwmummie die in 1991 in de Oostenrijkse Alpen werd ontdekt, had meer dan vijftig tatoeages. Die hadden vermoedelijk therapeutische doeleinden, als behandeling tegen artritis.
Sociale aanvaarding
Socioloog Lieven Vandekerckhove (KU Leuven) is een van de weinigen in België die de sociale perceptie van de tattoo ooit wetenschappelijk hebben bestudeerd. De groeiende sociale aanvaarding van de tatoeage heeft volgens hem een wel heel aparte reden. ‘Eigenlijk heeft het te maken met hoe we in het Westen met het lichaam omgaan’, stelt hij. ‘We zijn allemaal onderworpen aan ons lichaam. Ons organisme doet dingen waarover wij geen controle hebben: we moeten allemaal naar het toilet, we moeten allemaal ooit sterven. Die autonomie van het lichaam maakt ons allen gelijk. Dat is bijzonder onaangenaam voor een hiërarchisch gestructureerde maatschappij als de onze, waarin mensen onbewust de behoefte hebben om het verschil in sociale klassen te benadrukken. Zaken als seksualiteit of stoelgang, waarbij we de controle over het lichaam verliezen, worden naar de privésfeer verwezen, omdat ze daar niet als maatschappelijk schadelijk worden ervaren.’
Volgens Vandekerckhove behoren ook tatoeages tot de taboesfeer, omdat ze oorspronkelijk niet uitwisbaar waren, en dus niet controleerbaar. Maar dat is veranderd, meent Vandekerckhove. ‘Tegenwoordig zijn tatoeages immers niet meer voor eeuwig: je kunt ze laten verwijderen. De techniek staat nog niet helemaal op punt, maar in ons collectief bewustzijn is het besef gerijpt dat tatoeages verwijderbaar zijn. Daardoor zijn tatoeages controleerbaar, en zijn ze niet langer een symbool van lichamelijke onderworpenheid. Bovendien worden tatoeages ook op stilistisch gebied verfijnder en compacter, zodat ze aanvaardbaarder worden voor de middenklasse.’ Vandekerckhove ziet tatoeages in de toekomst dan ook verder normaliseren. ‘Hoe pijnlozer en gemakkelijker de verwijdertechnieken worden, hoe wijder het fenomeen zich zal verspreiden.’
‘Bezint eer ge begint’
Uiteraard kent ook de tattoowereld zijn spijtoptanten. Tegen de avond komt Rob (44) binnenvallen. Rob is een magere man met een stevige baard en een behoorlijk volgekalkte onderrug. ‘Ik ben hier om een jeugdzonde te maskeren’, glimlacht hij. ‘Vijftien jaar geleden verbleef ik in New York, en tribals op de onderrug waren daar toen dé trend.’ Jammer genoeg kwam ook die rage overgevlogen en tegenwoordig worden dergelijke tekeningen geassocieerd met lichtekooien en andere vrije beroepen. Het is overigens lang niet de enige tatoeage van Rob: over zijn hele torso prijken verschillende figuurtjes. Ze zijn bijna allemaal in verschillende steden gezet, bij wijze van souvenir. ‘Ik vind het vreemd dat sommige mensen hun tattoos beu raken’, zegt Rob schouderophalend. ‘Tatoeages worden een deel van jezelf. Op den duur merk je ze zelf niet meer op.’
Dat tatoeages tegenwoordig steeds meer sociaal aanvaard worden, wil evenwel nog niet zeggen dat álles kan. Gezichtstatoeages of extreemrechtse slogans stuiten bij veel tatoeëerders op een njet. ‘Wij geven niet zomaar blindelings toe aan de wensen van de klant’, zegt Joe. ‘Jonge gastjes van een jaar of zeventien die een tatoeage op hun knokels of op hun nek willen, proberen we toch op andere gedachten te brengen. Over dergelijke zichtbare plaatsen moet je goed nadenken. Aanvaard of niet, tattoos hebben nog steeds een invloed op het beroepsleven.’
Want ook al zijn tatoeages met de nodige lasertechnieken tegenwoordig al enigszins verwijderbaar, de remedie lijkt vooralsnog schadelijker dan de kwaal. De behandeling duurt lang, en het risico op complicaties is verre van denkbeeldig. ‘Laat die tatoeages toch gewoon staan’, bromt Schiffmacher. ‘Het is je kerfstok, die je herinnert aan je zonden. Dat moet je kunnen koesteren.’
‘Tegenwoordig hoef je niet meer tot de grijze massa te behoren.’
‘Wanneer Rihanna een nieuwe tatoeage laat zetten, staat de shop de volgende dag vol met jonge meisjes die exact hetzelfde willen.’
