Met zijn eigenzinnige economische analyses geniet de Tsjechische econoom Tomas Sedlacek in eigen land de status van een rockster. ‘Voor de Europeanen is meer dan ooit het moment gekomen om de rug te rechten.’
‘Een van onze grote problemen is dat veel economen, politici en strategen de 18e-eeuwse oervader van de economie Adam Smith verkeerd interpreteren’, zegt Tomas Sedlacek, macro-econoom van de grootste Tsjechische bank CSOB en adviseur van het World Economic Forum. ‘Ze kennen alleen zijn werk The Wealth of Nations, met de beruchte “onzichtbare hand”. Normen en waarden vinden ze overbodig, want de markt zet dankzij die onzichtbare hand toch alles om in algemeen welzijn. In hun interpretatie is er dus met hebzucht niets verkeerd. Alleen hebben ze dat andere grote werk van Smith, The Theory of Moral Sentiments, links laten liggen. In dat boek is niet het eigenbelang maar genegenheid de drijfveer van het menselijk handelen. Dat is heel wat anders dan hebzucht.’
Ik ontmoet Tomas Sedlacek in een hotelbar in Den Haag waar hij later die dag een lezing over ethiek in de economie zal geven. Met zijn wilde rode haar en baard heeft hij een beetje weg van een deelnemer aan de Schotse Highlandgames. ‘Weet u wat een van de plagen van onze tijd is?’, vraagt hij uitdagend. ‘Dat mensen te veel foute verwachtingen koesteren. Wacht, ik zal het illustreren met een pen.’ Hij steekt zijn hand in zijn binnenzak, tovert een tandenborstel tevoorschijn, kijkt er verbaasd naar en schiet in de lach. ‘Met een tandenborstel lukt het ook. Hoe kan ik weten of dit een goede tandenborstel is, vraag ik nu aan u.’
Door hem uit te testen en er uw tanden mee te poetsen.
TOMAS SEDLACEK: Oké, antwoord ik dan, mijn tanden poetst hij goed. Het antwoord op mijn vraag was poepsimpel omdat we allebei weten dat een tandenborstel dient om tanden te poetsen. Nu vraag ik u: functioneert de economie goed of slecht? (stilte) Dat weten we niet, want we hebben geen benul waar economie voor dient. Ik zou ook kunnen vragen: werkt de Europese Unie? Ook dat kunnen we niet weten, want we weten niet eens wat de functie van de EU eigenlijk is.
Ik kan wel zeggen dat ik goed functioneer in de economie, of dat ik floreer in de EU.
SEDLACEK: Exact. Zo zal elke burger zijn eigen individuele antwoord hebben op hoe hij functioneert in die EU, terwijl we wel allemaal hetzelfde antwoord zullen geven op de vraag waar onze tandenborstel voor dient. Wie van zijn tandenborstel verwacht dat hij ’s morgens eitjes zal bakken, vertrekt met honger naar het werk en scheldt zich elke ochtend een beroerte. Zo raken steeds meer mensen door hun foute verwachtingen gefrustreerd.
De rol van de economie is om ervoor te zorgen dat we ons niet de hele tijd zorgen hoeven te maken of we voldoende eten zullen hebben of een dak boven ons hoofd. Maar geeft de economie zin aan ons leven? Nee. Wij moeten voor zin zorgen. Geeft de Europese Unie zin aan ons leven? Nee. Wij moeten dat doen. Wij moeten dat allemaal samen invullen, ons belastinggeld herverdelen voor de gepensioneerden en voor onze kinderen zorgen. De economie is daar alleen maar een middel voor. Het is ónze taak om de samenleving in te richten.
De grote religieuze en filosofische verhalen zoals u ze in uw boek beschrijft, kunnen ons daarbij helpen?
SEDLACEK: Ja, want we zijn te hard doorgeslagen in onze postmodernistische twijfel. Zo goed als al onze grote verhalen lijken we te zijn kwijtgeraakt, terwijl we er tijdens onze grote vrijpartij met dat postmodernisme wel heimelijk heimwee naar hadden. Ik geloof er niet in dat mensen zonder verhalen kunnen leven. Alleen is er op dit moment zo goed als niemand die nog op een geloofwaardige manier verhalen vertelt. Onze elites laten het op alle vlakken afweten. En met ‘elite’ bedoel ik niet één welbepaalde groep intellectuelen, maar al degenen die in elke sector of beroepsgroep het lichtend voorbeeld zouden moeten zijn. Ook de timmerlui hebben hun elite, net als de smeden, de landbouwers, de journalisten, de economen en de politici.
Doordat de elites het laten afweten, hebben de populisten het nu voor het zeggen?
SEDLACEK: De verkiezingsoverwinning van Donald Trump is de ultieme overwinning van de Tea Party, die club waar zowel Amerikaanse als Europese intellectuelen graag de vloer mee aanveegden: ‘Wat een idioten.’ Die ‘idioten’ vieren nu wel hun triomf.
Als deze golf de volgende maanden verder over Europa spoelt, kan het heel gevaarlijk worden. De geschiedenis leert mij: wat in de VS niet meer dan een schram veroorzaakt, kan in Europa vernietigende gevolgen hebben. Denk maar aan de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De recente financiële crisis startte ook in de VS, maar ze veroorzaakte daar geen burgeroorlog. Terwijl ze in Europa een land als Griekenland tot aan het bankroet bracht en de solidariteit in de Unie ondermijnt.
Hebt u de inauguratiespeech van president Trump gehoord? In plaats van de rijken tegenover de armen te zetten, plaatste hij de politici tegenover de niet-politici. Ik vond dat een bijzonder vreemde opdeling.
Gaf hij dan niet de politiek terug aan het volk?
SEDLACEK: Hij is zelf toch ook politicus geworden? Wil dat dan zeggen dat enkel hij de vertegenwoordiger is van het volk? Of wil dat zeggen dat hij het volk zelf is? Met zijn speech begeeft Donald Trump zich op zeer gevaarlijk terrein. Als je er even over nadenkt, zei hij eigenlijk dat het Amerikaanse volk niks in de pap te brokkelen had tot hij de eed aflegde. Wat nonsens is, want in een democratie vertegenwoordigt élke nieuw verkozen president de wil van het volk. Trump lijkt er niets van begrepen te hebben. Het is niet omdat zijn voorgangers een beleid voerden dat hem niet aanstond, dat ze het volk niet vertegenwoordigden. Nogal wat van die voorgangers boekten trouwens veel indrukwekkender verkiezingsoverwinningen dan mijnheer Trump.
President Trump is slecht nieuws voor Europa?
SEDLACEK: Ja, en het wordt een regelrechte ramp als ook Europese landen voor de bijl zullen gaan voor het trumpisme, waarin politiek hetzelfde is als zakendoen en populisme vermengd wordt met radicaalrechtse retoriek. Dat zal voor de EU het begin van het einde inluiden. Met de brexit hoorden we de doodsklokken al. De uitslag van dat referendum was een mokerslag voor alle weldenkende Europeanen. Nu is meer dan ooit het moment gekomen om onze rug te rechten. Want het zal niet lang meer duren vooraleer de EU het enige blok in de wereld is met een liberale democratie. We kunnen Rusland bezwaarlijk een democratisch toonbeeld noemen en de Verenigde Staten lijken zich ook op te maken om er afscheid van te nemen. Ik hoop dat Europa er nu in zal slagen om voluit te kiezen voor de waarden die aan de oorsprong lagen van het Europese project.
Volgens eurosceptici zijn de verschillen tussen de Europese lidstaten te groot, waardoor de EU gedoemd is te verdwijnen.
SEDLACEK: Die verschillen hoeven geen probleem te vormen. Uw land België is daar het schoolvoorbeeld van. Vlamingen, Walen en Brusselaars hebben nauwelijks affiniteiten met elkaar en toch slaan jullie elkaar de kop niet in. Verschillen kunnen overbrugd worden en de EU is daar een poging toe. Er wordt veel gesakkerd op de bureaucratie, en vaak terecht, maar toch is het hoog tijd dat we er de positieve kant van inzien. Bureaucratie is een manier om burgers die geen raakpunten met elkaar hebben en niet hetzelfde geloof delen, toch vredevol met elkaar te laten samenleven. Dat is precies het hele Europese project.
Als Trump tien jaar geleden aan de macht gekomen was, net voor de financiële crisis, had Europa daar eens smakelijk om gelachen en zich niet al te veel zorgen gemaakt. Dan hadden we rustig verder gewerkt aan de Europese integratie en de euro. Vandaag worstelen we met de naweeën van die financiële crisis en is de toestand compleet anders. Nu worden wij omsingeld door leiders die roepen: ‘Weg met Europa!’ Dat is heel zorgelijk, maar er is een weg vooruit: die van de tolerantie en de openheid. Onze grenzen sluiten is het domste wat we kunnen doen. Ik word naïef genoemd omdat ik pleit voor openheid en het multiculturalisme omarm. Maar ik ben geen naïeve dromer, het zijn de conservatieven die extreem naïef zijn. Neonationalisten geloven dat wat in de 19e eeuw werkte, ook zal werken in 2017. Wat een onzin.
In de zomer van 2015 stroomden grote groepen vluchtelingen via de slecht bewaakte buitengrenzen de EU binnen. Was het sluiten van die grenzen dan geen daad van zelfbescherming?
SEDLACEK: Gisteren wandelde ik langs het Nederlandse parlement. Ik zag de ene zwaarbewapende soldaat na de andere. Het lijkt wel oorlog, dacht ik. En dat voor een handvol idioten die zichzelf opbliezen. Zijn we echt bereid om de inrichting van onze maatschappij te laten dicteren door fanatische gekken? In het centrum van uw hoofdstad Brussel staan op dit moment ook zwaarbewapende soldaten op elke straathoek. Ik voorspel u dat lokale politici van het kaliber van Donald Trump daar bij de eerstvolgende verkiezingen hun voordeel mee zullen doen. Politici met führerallure warmen zich in de coulissen nu al op om de macht over te nemen.
Door militairen in het straatbeeld te laten rondwandelen, spreiden onze politici het bedje van extreemrechtse populisten?
SEDLACEK: In mijn jeugd hadden de terroristen tenminste nog eisen. Meestal belachelijke, maar ze pleegden aanslagen om iets te verkrijgen. De terroristen van vandaag hoeven zelfs geen eisen meer te stellen, we geven hen hun zin op een dienblaadje: we sluiten de luchthavens, sturen het leger de stad in, controleren de e-mails van de burgers en luisteren telefoongesprekken af.
Moeten we ons dan niet beveiligen tegen de terreur? De aanslagen in Zaventem en Brussel waren bittere werkelijkheid.
SEDLACEK: Natuurlijk, maar op een realistische wijze. Nu laten we toe dat de terreur ons verandert. Zo maken we de natte droom van elke terrorist waar, want wat wil die? Een geterroriseerde maatschappij vol angst. Het paradoxale is dat onze samenleving nog nooit veiliger geweest is dan vandaag. De kans dat wij het leven zullen laten in een aanslag is zo goed als nul. De kans dat u straks op de terugweg naar huis op de autosnelweg in uw ‘veilige’ auto om het leven komt, is vele malen groter.
Pleit u voor linkse populistische politici als tegenwicht voor figuren als Trump, Geert Wilders of Marine Le Pen?
SEDLACEK: Nee, want populisme is niets anders dan mensen wijsmaken dat je de problemen in hun plaats zult oplossen. Een echte leider vraagt aan u en aan de rest van de natie om zelf iets te doen. Een echte leider zal ook zeggen: ‘Wees niet bang.’ Onze politici sturen exact de tegengestelde boodschap de wereld in: ‘Sidder en beef en wees zo bang als een wezel.’ Als morgen de terroristen hun bommen ontmantelen en hun zelfmoordgordels aan de wilgen hangen, zullen onze politici hun uiterste best doen om zelf nieuwe vormen van dreiging te verzinnen.
Die slogan van Trump, ‘Make America great again!’ is trouwens een interessante freudiaanse verspreking van de nieuwe president. Want er bestaat geen land dat Amerika heet: Amerika is een continent. Dus als Trump roept: ‘Make America great again!’ heeft hij het over de Verenigde Staten, Canada, Mexico, Cuba, Venezuela en al die andere landen in Latijns-Amerika. (lacht) Het zal Trump veel plezier doen om te horen dat Mexicanen óók Amerikanen zijn. Met zijn verspreking heeft de president helemaal gelijk, want de betrachting moet zijn om het hele continent Amerika groot te maken. Samenwerken is het enige alternatief. Ik hoop dat de episode-Trump niet meer zal blijken te zijn dan een groeipijn in de onstuitbare evolutie van een lokale naar een globale samenleving.
Misschien zetten we na jaren van globalisering onder impuls van Trump net de omgekeerde beweging in naar een lokale economie?
SEDLACEK: Daar geloof ik niets van. Globalisering is een feit: deal with it. Het enige wat niet geglobaliseerd is, is het politieke beleid. We moeten nu nadenken over hoe we binnen afzienbare tijd wereldomvattende referenda over wereldomvattende problemen zullen organiseren. We moeten ook nadenken over hoe we in de toekomst solidariteit willen organiseren. Een kind dat geboren wordt in Europa krijgt gratis gezondheidszorg en onderwijs. Dat is een van die grote Europese waarden die je bijna nergens anders ter wereld vindt. Maar misschien moeten we er eens over nadenken of niet elk kind overal ter wereld recht heeft op gratis onderwijs en gezondheidszorg. Zou het niet kunnen dat we zo heel wat wereldwijde ellende oplossen? Wordt het niet langzaamaan tijd voor een tektonische verandering? We zitten nu middenin de vierde industriële revolutie en nog niet al te veel mensen hebben het door, maar hun smartphone heeft hun leven veel ingrijpender veranderd dan het dreigement van de IS met de sharia.
Veel mensen die voor Trump of voor de brexit gestemd hebben, voelen zich net slachtoffer van de geglobaliseerde wereld. Ze zijn er werkloos door geworden en hun job is verhuisd naar China. ‘Trump heeft me beloofd dat hij me weer een baan zal bezorgen, dus stem ik voor hem.’
SEDLACEK: Dat wordt dan een kale reis, want in een vrijemarkteconomie bestel je geen fabrieken met een vingerknip op de plaats waar jij dat wilt. De werkloosheidscijfers in Amerika liggen trouwens niet hoog: qua werkgelegenheid oogt de erfenis van Obama zo slecht nog niet. En het zijn ook niet allemaal arme paupers die voor Trump gestemd hebben. Vroeger stemden Amerikanen en Europeanen met economische thema’s in het achterhoofd: wie een hekel had aan belastingen, koos in Amerika voor de Republikeinen en in Europa voor de liberalen. Nu loopt er een diepe kloof tussen mensen die enkel geïnteresseerd zijn in ‘wij eerst’ en mensen die open zijn, die vol goede wil zijn om deze wereld beter te maken en die meevoelen met oorlogsvluchtelingen. Wat voor een belachelijke ideologie is dat toch, die ‘ik eerst’-retoriek? Wij zitten hier nu samen koffie te drinken, maar stel dat ik daarnet tegen de ober gezegd had: ‘Ik eerst! Mijn overbuur kan wachten.’ U had toch volkomen terecht uw middelvinger naar me opgestoken?
Door JAN STEVENS
‘Globalisering is een feit. Deal with it.’
‘De smartphone heeft ons leven veel ingrijpender veranderd dan de IS-dreiging.’
