De aanslag op het World Trade Center in New York was een wanhoopsdaad, meent de Syrische professor Sadik Al-Azm, gastdocent aan de Antwerpse universiteit. De gewapende strijd van de islamitische fundamentalisten is niet meer dan een steriele uitputtingsslag. Het einde van Al-Qaeda en soortgelijke bewegingen is in zicht, maar voordien kunnen ze ons nog enkele onaangename verrassingen bezorgen.
Van Sadik Al-Azm is tot nog toe slechts één werk in Nederlandse vertaling verschenen: ‘Kritiek op godsdienst en wetenschap û vijf essays over islamitische cultuur’, geredigeerd en van een inleiding voorzien door Roland Kon. Uitgeverij El Hizjra, Amsterdam, 1996.
Sadik Al-Azm pendelt al jaren tussen Damascus en diverse belangrijke universiteiten overal ter wereld. Tot 1970 was deze filosoof vast verbonden aan de Amerikaanse universiteit van Beiroet. Nadat hij wegens blasfemie in een proces verwikkeld was geraakt, zag de universiteitsleiding zich gedwongen zijn contract te beëindigen. De zeventigjarige Al-Azm houdt zich al zijn hele leven bezig met vergelijkend onderzoek tussen de westerse en de islamitische cultuur. Toch lijkt Al-Azm in wezen meer een westers dan een oosters wetenschapper. De Verlichting en niet de islam vormt het fundament van zijn denken.
Uiteindelijk zal de islamitische cultuur even seculier worden als de christelijke, meent Al-Azm. Het huidige islamitische fundamentalisme is volgens hem evenzeer een aberratie als het Amerikaanse protestantse en het Europese katholieke fundamentalisme. In zijn lange essay Islamitisch fundamentalisme op de keper beschouwd laat hij zien hoezeer deze drie vormen op elkaar lijken.
Als de drie fundamentalismen zozeer op elkaar lijken, hoe komt het dan dat alleen het islamisme zo’n gewelddadig karakter heeft? Heeft dat te maken met het gebrek aan democratie in het Midden-Oosten?
sadik al-azm: In het Westen behoren de godsdienstoorlogen tot het verre verleden, maar ze zijn er wel geweest. In de tijd van de Reformatie hebben katholieken en protestanten elkaar op grote schaal naar het leven gestaan. Ze zijn daarmee opgehouden omdat ze er geen stap verder mee kwamen. De gewapende vrede van destijds is uiteindelijk een echte vrede geworden. Het huidige islamistische geweld bezorgt mij dus een déjà-vu-gevoel. Toch is er een tijdsfactor die het islamistische geweld stimuleert. De modernisering is in de Arabische wereld in schokken verlopen. In 1919 voerde het feodale Egypte in één keer een groot aantal moderniseringen door die de rol van de islam in het openbare leven minimaliseerden. Van een maatschappij die in alle opzichten doortrokken was van godsdienst, werd Egypte plots een land waar religie naar de privé-sfeer verbannen was. De tegenreactie kon natuurlijk niet uitblijven. In 1928 werd de Moslimbroederschap opgericht. In het Westen daarentegen heeft de ontwikkeling naar secularisatie eeuwen in beslag genomen. Desondanks was er toch nog een fel verzet van katholieken en protestanten. Iedereen heeft het altijd over de vooruitstrevende beslissingen van het tweede Vaticaans concilie, maar bijna een eeuw eerder veroordeelde het eerste Vaticaans concilie op dezelfde radicale wijze en vaak zelfs in exact dezelfde bewoordingen alle aspecten van het modernisme: de wetenschap, de democratie en de figuurlijke interpretatie van de bijbel. Veel Amerikaanse fundamentalistische protestanten doen dat trouwens nog.
In uw onlangs uitgesproken inaugurale rede somde u een reeks nederlagen op die de islamisten sinds 1979 hebben geleden. Denkt u dat nu het moment is aangebroken waarop die fundamentalisten hun gewapende vrede met het modernisme gaan sluiten?
al-azm: Ze hebben het keer op keer op gewelddadige wijze geprobeerd, zonder enig resultaat. In 1979 bezette een gewapende groep het heilige schrijn in Mekka. De daders verwachtten dat het Saudische koningshuis zo ten val kon worden gebracht. Ze werden in de pan gehakt. In 1981 vermoordde een aantal fundamentalistische militairen de Egyptische president Anwar Sadat. Ze waren ervan overtuigd dat deze moord het startsein tot een golf van opstanden in het Midden-Oosten zou zijn. Maar er gebeurde niets. In de jaren negentig hebben gewapende islamisten getracht de macht te veroveren in Algerije. Ze ontketenden een bloedige burgeroorlog, maar zijn inmiddels volledig verslagen. Zelfs de landen waar de fundamentalisten wél de overhand kregen, inspireerden de Arabieren niet tot navolging. Als onderdrukkende en armoedige systemen waren Sudan, Iran en Afghanistan negatieve rolmodellen. Toen de Amerikanen eind 2001 het Talibanregime ten val brachten, heeft de Arabische wereld het niet voor de Taliban opgenomen.
Het totale gebrek aan succes van de fundamentalisten heeft inmiddels gezorgd voor een ommekeer. In Egypte bijvoorbeeld kreeg de Moslimbroederschap steeds meer kritiek uit eigen rijen te verwerken. In meer dan vijftig jaar heeft deze beweging niets bewerkstelligd. Ze heeft geen enkele nieuwe idee naar voren gebracht. Daarom vond ik haar recente aankondiging van een ommezwaai méér dan zomaar een tactische zet. De Moslimbroederschap wil nu niet direct het modernisme omarmen, maar wel een aantal democratische basiswaarden accepteren en de gewapende strijd afzweren. Ik geloof dat de fundamentalisten dat menen, omdat ze in Turkije een nieuw model gevonden hebben. Sinds enkele jaren is daar een islamistische partij aan de macht zonder dat dit tot chaos en burgeroorlog heeft geleid. Minstens even belangrijk is dat zich aan het andere eind van het politieke spectrum een soortgelijk proces aan het voltrekken is. De marxisten die tot aan de ineenstorting van de Sovjet-Unie op de vestiging van een soort communisme hadden gehoopt, zijn evenzeer gedesillusioneerd geraakt. Ook zij richten hun blik op het Turkse model. Je ziet dus een soort liberale consensus ontstaan tussen links en rechts. Dat is een buitengewoon positieve ontwikkeling.
Waarom willen de Amerikanen dan uitgerekend in Irak een nieuw democratisch model voor het Midden-Oosten creëren?
al-azm: Ze maken het zichzelf buitengewoon moeilijk door dit uitgerekend in Irak te proberen. Irak heeft geen enkele democratische traditie, terwijl Turkije al tientallen jaren een min of meer werkzame parlementaire democratie is. Sommige bezwaren die linkse Arabieren vroeger tegen Turkije hadden – bijvoorbeeld dat het lid is van de NAVO en dat het een goede verstandhouding heeft met Israël – zijn tegenwoordig niet meer zo doorslaggevend. Datzelfde geldt voor de bezwaren die rechtse Arabieren tegen de Turken hadden. Sommigen schrijven alle fouten in de Arabische samenleving nog altijd toe aan het Ottomaanse tijdperk – wat zij steevast ‘de Turkse bezetting’ noemen. Onderhand hebben die criticasters echter moeten toegeven dat hun eigen nationalisme tot niets heeft geleid. Daardoor hebben links én rechts nu meer oog voor de gelijkenissen dan voor de verschillen. Turkije is ook een moslimland en toch is het erin geslaagd de scheiding tussen kerk en staat op een rigoureuze manier door te voeren en te handhaven. Als Turkije de komende jaren niet getroffen wordt door een economische ramp én als de Turkse islamisten erin slagen te evolueren tot een variant van de Europese christen-democratische partijen, zal de aantrekkingskracht van het Turkse model nog veel groter worden.
De Turkse islamisten zoeken ook toenadering tot de Europese Unie. Toch zijn uitgerekend hun christen-democratische geestverwanten geen voorstander van een Turks lidmaatschap.
al-azm: Dat is kortzichtig. Ik zie ook wel de tactische kanten van de plotselinge Europese liefde van de islamisten. Als Turkije lid is van de EU kan het Turkse leger immers nooit meer in actie komen om die islamisten met geweld van de macht te verdrijven. De Turkse militairen weten dat ook wel, en dat is juist de reden waarom ze niet overlopen van liefde voor de EU. Toch denk ik dat zowel de Europeanen als de Arabieren uiteindelijk belang hebben bij een Turks lidmaatschap. Niets is immers zo gevaarlijk als een mislukking van het Turkse model. Dat zou ook voor Europa rampzalige consequenties kunnen hebben. Een volledig Turks lidmaatschap is bovendien niet direct nodig. Het belangrijkste is dat Europa en Turkije via handel en samenwerking steeds dichter naar elkaar groeien en dat Brussel steeds nieuwe eisen aan Ankara kan stellen. Wanneer dat proces nu precies uitmondt in een echt lidmaatschap is van secundair belang.
Hoewel grote delen van het fundamentalistische spectrum de legale weg lijken te gaan bewandelen, volhardt Al-Qaeda in het geweld. Het heeft dit geweld zelfs naar Amerika en Europa gebracht. Waarom bent u er zo zeker van dat dit een zwaktebod is geweest van Al-Qaeda?
al-azm: Osama Bin Laden en de andere leiders van het netwerk wilden de macht veroveren in Arabische staten, niet in Amerika. Dat is hun niet gelukt. Om toch beweging te krijgen in hun zaak hebben ze daarom besloten toe te slaan in Manhattan, het hart van de supermacht die de steunpilaar vormt van de huidige Arabische regimes. Althans, dat is de verklaring voor de aanslag.
Ik bevond me in Japan op het moment dat de vliegtuigen de WTC-torens binnenvlogen. Aanvankelijk was ik overweldigd door de zinloosheid van de aanval. In militair of ideologisch opzicht had die namelijk geen enkele zin. Die aanslag kon alleen maar een enorme tegenreactie uitlokken van de kant van de Amerikanen. Verder riskeerde hij het moslimfundamentalisme verder in diskrediet te brengen bij de Arabieren. Ik begon het te begrijpen toen ik De geheim agent, een roman van Joseph Conrad, herlas. Hierin wordt een aanslag gepland op het observatorium van Greenwich. Dat was in de negentiende eeuw evenzeer hét symbool voor de wetenschappelijke vooruitgang en de triomf van het Britse kapitalisme als het WTC in de twintigste eeuw het symbool voor de Amerikaanse handelsgeest was. De aanslag had slechts één doel: spectaculair zijn en de aandacht vestigen op het bestaan van de terroristen. Toen zag ik ook de parallel met andere terroristische groeperingen. In de jaren zeventig ontvoerde en vermoordde de West-Duitse Rote Armee Fraktion werkgeversvoorzitter Martin Schleyer. De Italiaanse Rode Brigades deden hetzelfde met minister Aldo Moro. Beide aanslagen verwekten een grote afschuw in brede lagen van de bevolking. Toch werden ze gepleegd met de bedoeling om de bevolking juist warm te maken voor de strijd tegen haar vermeende onderdrukkers. De extreem-linkse terroristen beweerden uit naam van de arbeidersklasse te handelen, terwijl ze in feite alle banden met het volk hadden doorgesneden. Hoe spectaculair de terroristische aanslagen ook waren, ze betekenden geen verbreding of verdieping van de strijd. Het was een zinloze explosie van geweld. Dat gold ook voor de aanslagen van 11 september. Ze betekenden niet dat de politieke doelstellingen van Al-Qaeda gedeeltelijk werden verwezenlijkt. Integendeel, ze impliceerden eigenlijk dat die doelen werden opgegeven als onrealiseerbaar. In die zin waren die aanslagen het begin van het einde van Al-Qaeda.
Toch bevat uw redenering niet alleen een geruststelling, maar ook een waarschuwing: als spektakel het doel was, moet een volgende grote aanslag noodzakelijkerwijs nog spectaculairder zijn.
al-azm: Dat is correct. De aanslag op de Twin Towers maakte onder meer zo’n diepe indruk omdat die torens zo’n grote symbolische waarde hadden. Daarom ben ik ervan overtuigd dat Al-Qaeda op dit moment aanslagen plant waarbij ofwel met behulp van chemische of biologische wapens, ofwel met behulp van een ‘vuile bom’ een nog veel groter media-effect kan worden bereikt dan op 11 september. We kunnen alleen maar hopen dat de autoriteiten voldoende op hun hoede zijn om de planners tijdig te ontdekken. Zo werd recent in de Jordaanse hoofdstad Amman een groep opgedoekt die chemicaliën aan het verzamelen was. Met name de Amerikanen zijn in dit opzicht redelijk succesvol. Ik heb sterk de indruk dat Al-Qaeda ondertussen het effect hiervan begint te merken. Het netwerk verliest constant mensen en financiële middelen en kan die steeds moeilijker aanvullen. Ik ben het niet vaak met George W. Bush eens, maar als hij de War on Terror definieert als een jarenlange uitputtingsslag die de terroristen uiteindelijk op de knieën zal dwingen, heeft hij gelijk.
Is het mogelijk dat Al-Qaeda zich de komende jaren zozeer op westerse doelen zal richten dat het ook een puur westerse groep wordt, in die zin dat het netwerk enkel nog onder moslim-immigranten in de VS en Europa zal rekruteren?
al-azm: Dat is een interessante gedachte. De aanhang van Osama Bin Laden en de zijnen kalft af. Het is veel eenvoudiger om onder te duiken in de grote Europese steden dan in de Arabische. Hoe meer de diverse Arabische geheime diensten hen op de hielen zitten, hoe aanlokkelijker het voor die gewapende islamisten wordt hun netwerk naar Europa te verplaatsen.
Op middellange termijn lijkt het moslimfundamentalisme geen andere keus te hebben dan de secularisering. Op korte termijn zou de terroristische tak echter nog voor veel ellende en opschudding kunnen zorgen. Waarom dat ‘armageddonachtige’ gedrag? Waarom drijven ze het per se en zo snel op de spits?
al-azm: Dat heeft te maken met hun eigen ongeduld. Een belangrijk verschil tussen het fundamentalisme van protestantse en dat van islamitische aard is dat de aanhangers van het eerste zich tevredenstellen met fragmentarische overwinningen of een status-quo. Natuurlijk willen de protestantse fundamentalisten de Verenigde Staten veranderen in een puur christelijke natie waar de scheiding tussen kerk en staat is opgeheven en de bijbel de Bill of Rights heeft vervangen, maar ze hebben geen haast. De moslimfundamentalisten kunnen zich dat niet permitteren omdat ze al decennialang van de daken schreeuwen dat de moslimlanden onmiddellijk en via een revolutie moeten terugkeren naar de utopische heilstaat zoals die in hun ogen vele eeuwen geleden bestond. Dat ongeduld is nergens zo groot als onder de gewapende groepen. Met andere woorden: ze hebben zichzelf min of meer voor het blok geplaatst. Ze willen het kalifaat dat de Turkse leider Kemal Atatürk in 1924 heeft afgeschaft in ere herstellen, maar ze zijn daarin nog geen stap verder gekomen dan een kwarteeuw geleden. De Amerikaanse protestantse fundamentalisten kunnen Pat Robertson voor het presidentschap laten kandideren, maar als hij vervolgens smadelijk verliest, is het business as usual. De gewapende islamisten hebben die tweede verdedigingslijn niet. Zij kennen enkel het alles of niets en totnogtoe is het nog steeds ‘niets’. Dat kunnen ze zich niet blijven veroorloven. De ondergang is in zicht. Vandaar dat zo’n wanhoopsdaad als op 11 september 2001 mogelijk was.
Door Jeroen Kuypers en Piet de Moor
‘Niets is zo gevaarlijk als een mislukking van het Turkse model.’
‘De Egyptische Moslimbroederschap heeft in meer dan vijftig jaar niets bewerkstelligd.’
