‘Het lelijkste gedrocht van ’t Stad’ noemen veel Antwerpenaren de politietoren van modernistisch architect Renaat Braem. Maar nu ‘den Oudaan’ te koop staat, slaat de stemming om. Jonge Antwerpenaren hebben een burgerinitiatief gelanceerd om het beschermde gebouw via crowdfunding aan te kopen.
Het hoofdkwartier van de Antwerpse politie staat te koop. Vraagprijs voor de 17 verdiepingen tellende toren die iedere Antwerpenaar kent als ‘den Oudaan’: 10,5 miljoen euro. Gegadigden krijgen van stedelijk patrimoniumbeheerder AG Vespa tot 25 maart 2016 de tijd om hun beste bod onder gesloten omslag uit te brengen. De opbrengst zal onder meer dienen om het nieuwe politiecomplex – een van de prestigeprojecten van burgemeester Bart De Wever – te financieren. Uiterlijk 2020 doet de laatste agent het licht uit in de Oudaan, een beschermd monument van de hand van modernistisch architect Renaat Braem.
Het winnende bod zal van een kapitaalkrachtige projectontwikkelaar moeten komen, want de renovatie van de door betonrot aangetaste toren zal minstens nog eens 10 miljoen euro kosten. Een zware investering, maar de unieke ligging tussen de chique Huidevettersstraat en de hippe Kammenstraat biedt lucratieve perspectieven. Een herbestemmingsplan hoort niet bij de verkoopvoorwaarden, maar deskundigen gokken op een doorstart als kantoorcomplex of hotel.
Als het aan Maarten Desmet (33) en Tim Devos (28) ligt, gokken ze verkeerd. De twee jonge architecten-stedenbouwkundigen stonden mee aan de wieg van de eind juni gelanceerde Facebookgroep ‘We kopen samen den Oudaan’. ‘Het idee is op café ontstaan’, vertelt Tim. ‘Het was een vrijdagavond, de verkoop van de Oudaan was het nieuws van de dag. Iedereen was het erover eens dat de Oudaan niet zomaar aan de hoogstbiedende mag worden verkocht. Zo’n iconisch gebouw in het hart van de stad laat je niet zonder meer over aan de logica van de vastgoedmarkt. Eerst maakten we er grappen over: als we nu eens allemaal een verdieping kochten en er onze eigen kantoren en ateliers in onderbrachten? Maar hoe later op de avond, hoe serieuzer de plannen werden. We zouden een burgerinitiatief lanceren om de Oudaan een sociale, culturele en duurzame bestemming te geven. Nog diezelfde avond was de Facebookgroep een feit.’
In een mum van tijd stond de teller op 3000 likes. Opmerkelijk, want in tegenstelling tot de Boerentoren heeft de Oudaan nooit het hart van de Sinjoren gewonnen. ‘Het lelijkste gedrocht van ’t Stad’, zo wordt het 70 meter hoge kantoorblok vaak genoemd. Architect Renaat Braem (1910-2001) haalde er bij leven en welzijn de schouders voor op. Als volbloed modernist en leerling van Le Corbusier was hij wel wat controverse gewoon. Op Cobra.be staat een filmpje uit 1987 waarin hij de kritiek toeschrijft aan bange burgermannetjes die zich achter scheve trapgevels verschuilen voor de nieuwe tijd. Braem, die eerder al in zijn befaamde essay Het lelijkste land ter wereld brandhout maakte van de Belgische ruimtelijke orde, geeft ook zijn visie op de ontwikkeling van de Scheldestad. Berchem en Borgerhout konden voor zijn part het best met de grond gelijk worden gemaakt, op enkele waardevolle elementen zoals de Cogels Osylei na. In de plaats zouden nieuwe stadsdelen verrijzen, met gestandaardiseerde huisvesting, gescheiden functies, veel groen en open ruimte.
Dat ideaal had Braem ook voor ogen toen hij in 1950 aan het ontwerp van de Oudaan begon. De socialistische burgemeester Lode Craeybeckx had hem gevraagd een administratief centrum te ontwikkelen waar alle stadsdiensten zouden worden gegroepeerd. Het werd een lijdensweg zonder voorgaande. Plan na plan werd als te ambitieus afgewezen. Als in oktober 1958 eindelijk de eerste spade in de grond gaat, zijn de eerder door Brussel toegezegde subsidies geschrapt en schiet van het tiental oorspronkelijk voorziene gebouwen alleen nog de toren over. Uiteindelijk zou de Antwerpse politie het gebouw pas in 1966 in gebruik kunnen nemen.
Uitwendig skelet
Desmet en Devos, die samen het studiebureau Ndvr hebben opgericht, willen in samenwerking met overheden, projectontwikkelaars en buurtcomités stedelijke ontwikkelingsprojecten begeleiden. De combinatie van stedenbouwkundige, architecturale en sociaalgeografische expertise moet leiden tot een betere publieke ruimte, en tot minder belangenconflicten tussen bouwheren en gebruikers.
De Oudaan heeft wel de perceptie tegen, geeft Maarten toe. ‘Weinig Antwerpenaars worden vrolijk als ze naar het politiecommissariaat moeten. Ook het hek en de camera’s wekken niet meteen sympathie.’ Maar hek en camera’s zullen samen met de politie verdwijnen. Het gebouw komt helemaal vrij te staan. De Facebookgroep ‘Wij kopen den Oudaan’ – aangevoerd door een stuurgroep van architecten, stedenbouwkundigen, erfgoedspecialisten en zelfs bankiers – zet ondertussen de architecturale kwaliteiten van de Oudaan in de verf. De betonnen luifel die als een tong uit de monumentale hal steekt. De ranke pijlers die het hele gebouw dragen als een uitwendig skelet. Het consequente vormgebruik bij de binnenafwerking, vooral te bewonderen op de hoogste drie verdiepingen waarvan ook het interieur is beschermd.
Op 11 oktober, Dag van de Architectuur, organiseren de Facebookactivisten rondleidingen met gids in de politietoren. Bij diezelfde gelegenheid lanceren ze een speels online platform dat gebruikers de mogelijkheid biedt hun ideale Oudaan te configureren. Maarten: ‘We willen zo veel mogelijk Antwerpenaren warm maken om mee na te denken over de bestemming. Nu al stromen de ideeën binnen. Een buurthuis, ateliers voor kunstenaars, repetitielokalen voor muzikanten, kantoren voor ngo’s, het is allemaal denkbaar. Antwerpen heeft een enorm gebrek aan scholen. Wel, in de Oudaan kunnen ze er een paar onderbrengen, ze kunnen er zelfs het ideaal van de brede school realiseren. Dit is een kans om aan te knopen met Braems sociale visie op architectuur. We willen het gebouw flexibel benutten. Ruimtes kunnen door verschillende gebruikers worden gedeeld, permanent of tijdelijk. Zo laten we de vierkante meters dubbel renderen, zowel financieel als sociaal.’
Geldschieters
Natuurlijk gelooft niemand dat de Facebookgroep via crowdfunding het winnende bod bijeen zal kunnen harken. ’20 miljoen is totaal onbereikbaar’, beseft ook Tim. ‘We hebben een of meerdere investeerders nodig. Crowdfunding kan wel een rol spelen, want voor het beheer van het gebouw denken we aan een soort coöperatie waarin de burger met één aandeel evenveel te zeggen heeft als een grote investeerder.’ Vraag is waar ze die idealistische geldschieters gaan vinden in de gehaaide vastgoedwereld. ‘Ze hoeven niet uit de sector te komen’, zegt Maarten. ‘Een bank zoals Triodos zou perfect kunnen. Maar ook de vastgoedwereld evolueert, projectontwikkelaars liggen tegenwoordig wakker van hun imago. Er zijn zelfs nieuwe spelers die zich op de drie P’s profileren: people, planet en profit. De belangstelling leeft, de voorbije weken hebben verschillende projectontwikkelaars contact opgenomen om naar onze plannen te luisteren. Maar het liefst van al doen we helemaal niet mee aan de biedingrace: ons initiatief is erop gericht de verkoop aan die procedure te onttrekken.’
Een vrome wens allicht. AG Vespa, een autonoom gemeentebedrijf, is niet van plan de verkoop onder gesloten omslag stop te zetten. Alleen een politiek initiatief lijkt dat scenario te kunnen afwenden, maar voorlopig valt daar bij meerderheid noch oppositie enig animo voor te bespeuren.
Maarten en Tim zijn wel vereerd als we de vergelijking maken: na Ademloos, StRaten Generaal en Ringland een nieuw staaltje van Antwerps burgeractivisme dat bureaucratische plannen doorkruist. Toch wijzen ze meteen op de verschillen. ‘We kopen samen den Oudaan’ is vooralsnog veel kleiner en bewust apolitiek.
Tenzij een witte ridder met een grote zak geld hen bijspringt, wordt de Oudaan volgend jaar aan een winstgedreven vastgoedgroep verkocht. Bekende namen zoals Land Invest Group en Matexi zoemen al rond. Is al de moeite dan vergeefs geweest? ‘Helemaal niet’, zegt Maarten. ‘Mensen mobiliseren rond de leefbaarheid van hun stad, is op zich al waardevol. Trouwens, we kunnen na de verkoop gaan praten met de nieuwe eigenaar. Als we een voldoende groot draagvlak hebben, zal die wel luisteren. Als we het project ook maar een beetje in onze richting kunnen bijsturen, hebben we al gewonnen.’
DOOR ERIK RASPOET
‘Antwerpen heeft een enorm gebrek aan scholen. Wel, in de Oudaan kunnen ze er een paar onderbrengen.’
