Bettina Röhl was zeven toen haar moeder Ulrike Meinhof zich in 1970 aansloot bij de extreemlinkse Rote Armee Fraktion (RAF), en West-Duitsland in een jarenlange bloedige terreur stortte. In het vuistdikke So macht Kommunismus Spass! reconstrueert Röhl het leven van haar moeder vóór ze zich tot ‘de gewapende strijd’ bekeerde.
Freelancejournaliste Bettina Röhl heeft de reputatie een harde tante te zijn. In 2001 veroorzaakte ze een gigantische rel door het aftreden van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken en Grünen-boegbeeld Joschka Fischer te eisen. In artikels in Stern en Bild rakelde ze Fischers verleden als anarchist op, en publiceerde ze een foto waarop te zien was hoe een gehelmde Fischer op een demonstratie in 1973 een politieagent het ziekenhuis insloeg. ‘Joschka Fischer stond mee aan de wieg van het extreemlinkse geweld van de jaren zeventig’, beweerde ze. De heisa waaide snel over, maar boodschapper Bettina Röhl werd een tijdlang door de Duitse media kaltgestellt. Naar aanleiding van het Fischerincident schreef de Berlijnse publicist Delius: ‘Ik herken in de toon van Bettina Röhl dezelfde minachting en hoogmoed, en hetzelfde fanatieke pathos als in de toon van haar moeder Ulrike Meinhof.’
In de nazomer van 2006 beleeft Bettina Röhl alsnog haar triomf. Want van haar boek So macht Kommunismus Spass! gingen in een paar maanden tijd 20.000 exemplaren over de toonbank. ‘Die hele Fischeraffaire heeft de publicatie met een paar jaar vertraagd’, zegt ze. “Grote uitgevers wilden het eerst wel brengen, dan weer niet. Na Fischer zijn er emmers drek over me uitgestort. Onder die periode is nu definitief een streep gezet.’
Tien jaar lang werkte Röhl aan So macht Kommunismus Spass! Haar boek schetst de geschiedenis van het links-radicale tijdschrift Konkret in de jaren zestig van de vorige eeuw. Haar vader Klaus Röhl was uitgever; haar moeder Ulrike Meinhof hoofdredactrice. Het blad maakte in West-Duitsland de weg vrij voor het studentenprotest van ’68. Konkret bracht een merkwaardige mix van Marx, Lenin en hübsche Mädchen: seks, drugs, rock-‘n-roll en de nakende revolutie vormden de vaste ingrediënten. Op het hoogtepunt van zijn succes haalde Konkret een oplage van 250.000 exemplaren.
AKTE KONKRET
We zitten in de lobby van Hotel Vier Jahrszeiten, het exclusiefste hotel van Hamburg aan de statige Neuer Jungfernstieg. ‘Mijn ouders waren verzot op dit soort van luxe’, lacht Bettina Röhl, terwijl ze in haar porseleinen kopje roert. ‘Ze kochten hun kleren bij voorkeur in de Jungfernstieg, de straat hier om de hoek. Daar vind je de duurste winkels van de stad. Halverwege de jaren zestig kochten ze een poepchique villa in Blankenese, een residentieel voorstadje van Hamburg.’ Toch waren Klaus Rainer Röhl en Ulrike Meinhof overtuigde communisten. ‘Ze waren allebei lid van de illegale, door de regering van Adenauer verboden, Kommunistische Partei Deutschlands (KPD).’ Het hoofdbureau van de KPD was in Oost-Berlijn en stond onder rechtstreeks bevel van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) van de DDR. Maandelijks ontving Klaus Röhl van de Oost-Duitse communisten veertigduizend mark om Konkret te drukken en om in zijn levensonderhoud te voorzien.
‘Dat mijn ouders geld kregen uit Oost-Berlijn om hun tijdschrift te financieren, was in die tijd vrij gewoon’, zegt Bettina Röhl. ‘Veel linkse organisaties en personen werden betaald door de DDR. In 1998 ontdekte ik in het Berlijnse Bundesarchiv een DDR-dossier – de Akte Konkret – waarin minutieus verslag gedaan werd van de contacten en besprekingen tussen mijn ouders en de SED. Die Akte – een overblijfsel uit het staatsarchief van de DDR – leest als een roman. Volgens de onderzoekers van het Bundesarchiv is het een zeer ongewoon document, omdat het zo gedetailleerd is in de beschrijving van een deel van de levensloop van mijn ouders, en van de manier waarop zij communistische propaganda voerden in de Bondsrepubliek. Het dossier begint met de contacten die er waren met Klaus Röhl als student, en bezingt uitvoerig de lof van zijn communistische overtuiging. Andere hoofdstukken van de Akte bewieroken de uitgever Röhl en de journaliste Meinhof, brengen verslag uit van bijeenkomsten op geheime adressen, en weiden uit over de bourgondische levensstijl van mijn vader. Het was erg spannend voor mij om terug in de tijd te gaan, en om mijn oude vader met die Akte Konkret te confronteren. Hij schrok ervan dat de Oost-Duitsers hem zo in de gaten hadden gehouden.’
ONVERWACHTE LIEFDE
In oktober 1949 werd in het door de Sovjet-Unie bezette gebied van het naoorlogse Duitsland een nieuwe, communistische staat gesticht: de Deutsche Demokratische Republik, met Oost-Berlijn als hoofdstad. De twintigjarige Klaus Röhl, student Germaanse talen aan de universiteit van Hamburg, raakte in de ban van het communisme. Hij zocht toenadering tot de SED en richtte in samenspraak met de partij in 1955 het links-radicale studententijdschrift Konkret op. Bettina Röhl: ‘In die beginperiode was Konkret een vrij obscuur blad, maar gaandeweg is het uitgegroeid tot een invloedrijke stem aan de West-Duitse linkerzijde. Belangrijke linkse schrijvers en denkers, zoals Hans Magnus Enzensberger, Günter Grass en Marcel Reich-Ranicki hebben in hun jonge jaren voor Konkret geschreven. Waarschijnlijk wisten ze niet dat het blad door de DDR gesponsord werd. Al valt het niet uit te sluiten dat ook zij door ‘de kameraden’ gefinancierd werden.’
In mei 1958 ontmoetten Klaus Röhl en de jonge studente Germaanse filologie Ulrike Meinhof elkaar voor het eerst op een antiatoomdemonstratie in Frankfurt. Meinhof was als communiste erg actief in de antinucleaire beweging. Over die eerste ontmoeting zegt Klaus Röhl in So macht Kommunismus Spass!: ‘Het was afkeer op het eerste gezicht. Ze droeg het fantasieloze, saaie kapsel van een non en lachte nooit.’
Toch begon Meinhof artikelen voor Röhls tijdschrift te schrijven. Bettina Röhl: ‘Ze werden verliefd en trouwden eind 1961. Dankzij het geld van de SED konden ze zich een burgerlijk bestaan met een huis, een wasmachine, een auto en twee vakanties per jaar veroorloven. Ulrike werd zwanger; op 21 september 1962 beviel ze van mij en mijn tweelingzus Regine.’
Hoe toevallig is het dat Klaus Röhl, die de reputatie had een onverbeterlijke playboy te zijn, met de strenge, rechtlijnige, staliniste Ulrike Meinhof trouwde? Bettina Röhl: ‘Papa cultiveerde zijn playboyimago. Hij was geen echte rokkenjager, maar had wel succes bij de vrouwen. Mijn moeder is de pleegdochter van Renate Riemeck – in de jaren vijftig het boegbeeld van de Duitse vredesbeweging. Ulrike was goed van de tongriem gesneden en had een scherpe pen. De Oost-Duitse communisten zagen de relatie tussen Röhl en Meinhof – ‘de dochter van…’ – best zitten. Zij gaven mijn vader de opdracht om Meinhof tot hoofdredacteur van Konkret te benoemen. Van ’61 tot ’64 was Ulrike hoofdredacteur, terwijl Klaus uitgever was. In ’64 is papa hoofdredacteur én uitgever geworden. Mama werkte vanaf dat moment als journaliste en columniste. Het bladen maken zat vader in het bloed. Hij wou ruimer gaan met Konkret, verzon pittige koppen en bracht meer bloot in het blad. Hij werd ook kritischer voor de DDR. Dat beviel ‘de kameraden’ niet. Toen hij de schaarste in de volksrepubliek aanklaagde, draaiden zijn broodheren de geldkraan dicht, en gooiden hem uit de KPD. Mijn vaders handen waren niet langer gebonden en hij maakte van Konkret een waar succesverhaal. Vaders feilloze bladenmakersgevoel en moeders journalistieke talent vormden een ideale mix. Na de breuk met de SED haalde het blad een gigantische oplage. Het was toen hét progressieve opinieblad van de Bondsrepubliek. 68’ers als Rudi Dutschke en Enzensberger gebruikten Konkret om ongecensureerd over hun nakende marxistische revolutie te spreken, iets wat ze in Stern niet mochten.’
Tijdens de succesjaren van Konkret stroomde het geld bij de familie Röhl-Meinhof binnen. Klaus kocht een protserige witte Mercedes, en Ulrike stroopte de antiekwinkels van Hamburg af, op zoek naar jugendstilmeubels voor de villa in Blankenese. ‘Dat was een heerlijke periode’, herinnert Bettina Röhl zich. Het echtpaar Röhl werd vaste klant op de drafrenbaan: mevrouw in elegant mantelpak; mijnheer in keurig pak en das.
KAVIAARCOMMUNISTEN
Bettina Röhl: ‘Mijn vader en moeder waren niet de enige communisten die in de jaren zestig het geld lieten rollen. Natuurlijk leefden ze kleinburgerlijk, en gedroegen ze zich als kaviaarcommunisten. Radicaal-linkse ideologie vermengd met lekker westers genot zag je in die tijd in heel West-Europa. Denk maar aan Sartre en de gemoedelijke, levenslustige scène van het Parijse café de Flore.
‘Ulrike Meinhofs columns in Konkret gooiden hoge ogen bij de intellectuele elite. Wat ze eind jaren zestig schreef, werd algemeen aanvaard in linkse kringen. Haar stukken waren radicaal, want ze volgde zeer consciëntieus de strenge communistische lijn. Ze was een uitstekende propagandiste voor de KPD – tot aan haar dood is ze lid gebleven van die partij. Ze verkondigde de partijmening op een briljante, snedige en swingende wijze. Meinhof was hip. Leidende figuren uit de Hamburgse mediawereld wilden graag met haar gezien worden. Op cocktailparty’s troffen zowel linkse als rechtse intellectuelen, journalisten en politici elkaar. Moeder was een links-radicale opiniemaakster met wie het fijn drinken en debatteren was. Eind jaren zestig heerste op die Hamburgse feestjes een ware hoerastemming. Daar waren ook politici en journalisten bij die ronduit de kant van de NAVO kozen, zoals radioreporter Peter Coulmas, die de onderdrukking van de Hongaarse opstand fel veroordeeld had. Conservatieve intellectuelen zoals hij vonden het interessant om zich te onderhouden met die links-radicale Meinhof. Door die feestjes kleurden de conservatieve kringen in Hamburg rood. De lokale schrijversvereniging was in oorsprong fel anticommunistisch, maar heeft in die periode haar kar gekeerd.’
In januari ’68 scheidden Klaus Röhl en Ulrike Meinhof. Bettina Röhl: ‘Officieel gingen ze uiteen omdat mijn vader een andere vrouw had leren kennen. In werkelijkheid is hun huwelijk kapotgegaan omdat de atmosfeer in de samenleving veranderde. De langverwachte revolutie kondigde zich aan. Het huwelijk werd als summum van burgerlijkheid beschouwd. Iedereen moest zich seksueel bevrijden. Twee jaar na de scheiding van mijn ouders waren alle huwelijken uit hun Hamburgse vriendenkring ontbonden.’
RAF
Ulrike Meinhof vertrok naar Berlijn en nam haar kinderen mee. Ze werkte als freelancejournaliste, nam massa’s opdrachten aan en vereenzaamde. Ze ontmoette Andreas Baader en Gudrun Ensslin – wou hen interviewen voor Konkret – en raakte door hen gefascineerd. Ze liet zich in 1970 verleiden om aan een gewapende actie deel te nemen om Baader uit de gevangenis te bevrijden. Nadien dook ze onder bij een Palestijnse verzetsgroep. Klaus Röhl kreeg het hoederecht over Bettina en Regine. Meinhof werd definitief lid van de terroristische RAF. Na een hele reeks aanslagen en bankovervallen, werd ze in 1972 gearresteerd. Na vier jaar gevangenschap, waarvan drie in afzondering, hield Meinhof het niet meer uit. In het voorjaar van ’76 wou ze haar dochter Bettina zien. Die weigerde op de uitnodiging van haar moeder in te gaan. ‘Ik wilde naar een feestje waar ik voor het eerst zou zoenen.’ In de nacht van 8 op 9 mei 1976 pleegde Ulrike Meinhof zelfmoord. Ze hing zichzelf op aan een handdoek in haar isoleercel.
‘Mijn moeder liet me stikken toen ik zeven was’, zegt Bettina Röhl. ‘Door dit boek te schrijven heb ik haar beter leren kennen. Maar haar begrijpen, doe ik niet.’
Röhl wil niet praten over Ulrike Meinhof als terroriste. ‘ So macht Kommunismus Spass! eindigt met de scheiding van mijn ouders in ’68. Wat daarna komt, heb ik allemaal al neergeschreven. Dat zijn nog twee dikke turven. Pas als die boeken verschijnen, praat ik vrijuit over de RAF-periode.’
BETTINA RöHL, ‘SO MACHT KOMMUNISMUS SPASS!’ ULRIKE MEINHOF, KLAUS RAINER RöHL UND DIE AKTE KONKRET. EVA, HAMBURG. 677 BLZ., 29,80 EURO.
Jan Stevens
