Heksen blijven blijkbaar fascineren. Nog altijd zoeken mensen een verklaring voor de angst die ze blijkbaar opriepen.

Monika Triest/Lou Gils, Heksen in de Lage Landen, Met de duivel naar bed, Uitgeverij Van Halewyck,2003, 254 blz., euro 19,75.

Fernand Vanhemelryck, Het gevecht met de duivel. Heksen in Vlaanderen, Davidsfonds, 2000, 338 blz., euro 24,25.

De revival van heksen en toverkunst is duidelijk. Het meer dan zestig jaar oude In de Ban van de Ring van John Ronald Reuel Tolkien werd opnieuw een cultboek en omgezet in cultfilms. In de jeugdliteratuur veroverde de jonge tovenaar Harry Potter op magische wijze miljoenen kinderharten. In het zog van het succes zijn tientallen oudere jeugdboeken vol magie heruitgegeven. Het succes van al die boeken lokte in de Verenigde Staten protesten uit: tovenaars zijn het werk van de duivel, die argeloze kinderen wil verleiden.

Vreemd toch dat in deze tijd, waarin de wetenschap triomfen viert, een van de oudste archetypes opnieuw tot leven wordt gewekt. Zelfs digitaal. De KU Leuven opende onlangs een website – (www.volksverhalenbank.be) – waarin duizenden verhalen over heksen, weerwolven, tovenaars en duivels zijn opgenomen. De verhalen werden vanaf de Tweede Wereldoorlog door studenten opgetekend, in het kader van hun eindverhandeling. Nu zijn ze, gecombineerd met de literaire en historische informatie uit die verhandelingen, beschikbaar voor alle onderzoekers. Voorlopig zijn alleen de verhalen uit de provincie Limburg beschikbaar, de andere provincies volgen. Een leuke wetenschappelijke site, met veel zoekfuncties en knap gepresenteerd.

REPRESSIE

Dat volksverhalen rond heksen en tovenaars draaien, is geen wonder. Ze zijn namelijk zo oud als de mensheid, het geloof in magische krachten zit in alle culturen verweven.

En al even vreemd: alleen in Europa – en bij afgeleide de Verenigde Staten – heeft ooit heksenvervolging bestaan.

De geschiedenis van heksen en tovenaars en van hun vervolging is uitvoerig beschreven in Het gevecht met de duivel. Heksen in Vlaanderen van Fernand Vanhemelryck. Vanhemelryck heeft zijn eerste boek – het twintig jaar oude standaardwerk ‘Heksenprocessen in de Nederlanden’– herwerkt en aangevuld met de meest recente historische en juridische bronnen.

De auteur vertelt niet alleen de politieke, economische en religieuze geschiedenis van onze streken, maar schetst vooral de decreten en wetten die in de bestrijding van hekserij en toverij werden uitgevaardigd. Zo probeert hij eigenlijk een verklaring te zoeken voor de verdwazing die zo’n honderd jaar lang in West-Europa – ook in onze streken – heerste en waarvan honderden mensen – vooral vrouwen – het slachtoffer zijn geworden.

Ook Met de duivel naar bed. Heksen in de Lage Landen van Monika Triest en Lou Gils gaat op zoek naar zo’n verklaring. Het vervelende aan dit boek is dat er historisch erg slordig wordt gewerkt: historische personages worden amper geduid. In veel gevallen wordt niet eens de tijd vermeld waarin de personages leefden, terwijl ‘vroegmodern’ als datering echt veel te ruim bemeten is voor een mentaliteitsgeschiedenis.

Ook de relatie tussen kerk en staat wordt wel erg simpel in de verf gezet. De juridische lappendeken die de Nederlanden in de 16e en 17e eeuw vormden, was veel ingewikkelder dan de mededeling dat ‘het wereldlijk gezag mee optrad als vertegenwoordiger van het goddelijk gezag’.

Voor dit boek geldt vooral de oude wet: wie vertrekt van een aantal vooropgezette stellingen – de strijd tegen hekserij is antifeministisch, katholiek – bewijst alleen de eigen vooringenomenheid. Jammer.

Misjoe Verleyen