Hij schreef prachtige muziek en gaf les aan Beethoven en Schubert, maar wij kennen hem alleen nog als ‘de moordenaar van Mozart’. Dat onrecht wil operaster Cecilia Bartoli nu ongedaan maken. Ze nam een cd op met aria’s van Antonio Salieri en brengt die live op het sluitingsgala van Europalia.italia op 17 december in Brussel. ‘Het is een misdaad dat we zijn muziek niet uitvoeren!’
Cd: Cecilia Bartoli, ‘The Salieri Album’, Orchestra of the Age of Enlightenment, o.l.v. Adam Fischer.
Concert: Cecilia Bartoli zingt met het Freiburger Barockorchester muziek van Salieri op het sluitingsgala van Europalia.Italia; 17/12/03 in het Paleis voor Schone Kunsten. Info Bozar 02 507 84 44.
In 1786, terwijl hij volop bezig was met de compositie van Le nozze di Figaro, kreeg Wolfgang Amadeus Mozart van keizer Jozef II de opdracht om een kleine opera te schrijven. Die moest dienen om een feest aan het hof op te luisteren. Dezelfde opdracht ging ook naar de Weense hofkapelmeester Antonio Salieri. Het werd een wedstrijd tussen het Duitse en het Italiaanse genie, tussen de gevestigde autoriteit en een ambitieuze jongeman die uit was op diens betrekking. Mozart schreef De Schauspieldirektor, Salieri Prima la musica, poi le parole (eerst de muziek en dan pas de woorden). Salieri kreeg voor de opdracht dubbel zoveel geld als Mozart. Dat geeft de verhoudingen van toen precies weer. Mozart had het enorme talent, maar het succes was weggelegd voor Salieri. Wiens stuk die avond werd gespeeld, heeft de geschiedenis niet overgeleverd.
Wel bewaard zijn de roddels die verbonden waren aan de naam Salieri. Zo zou hij de dood van Mozart op zijn geweten hebben. Dat is klinkklare nonsens, maar die roddel leidde in de 19e eeuw wel tot een kameropera van Nikolaj Rimsky-Korsakov gebaseerd op een novelle van Alexander Poesjkin, en in de 20e eeuw tot Peter Shaffers theaterstuk Amadeus en de gelijknamige verfilming door Milos Forman.
Wie zich niet bij dat verhaal wil neerleggen, is de Italiaanse mezzo en operaster Cecilia Bartoli. Na een cd met onbekende operamuziek van Vivaldi maakte ze een opname met de muziek van Gluck op tekst van Metastasio. Zo kwam ze bijna vanzelf uit bij de man die geldt als de erfgenaam van Gluck: Salieri. Bartoli vindt het onwaarschijnlijk onrechtvaardig dat haast niemand zijn muziek kent. Daarom nam ze een cd op met aria’s van de man.
Cecilia Bartoli: ‘Na de muziek van Gluck was Salieri een logische stap. Ik vind dat deze componist opnieuw ontdekt moet worden. Er hangt een waas van mysterie over die man. Ik ben op zoek gegaan naar de manuscripten van zijn werk in de bibliotheek van Wenen. Een magische ruimte. Ik kreeg ongelofelijke muziek onder ogen, die móést ik wel uitvoeren. Het is muziek die vol emotie zit. Het was niet makkelijk om opnamen van hem te vinden, en toch neemt Salieri een heel belangrijke plaats in de muziekgeschiedenis in.’
Waar komt dat mysterie dan vandaan? Want je kunt niet zeggen dat de naam Salieri echt onbekend was.
CECILIA BARTOLI: Zijn naam is wel bekend, maar zijn muziek niet. We kennen hem van de film Amadeus, en ook van die opera van Rimsky-Korsakov over hem en Mozart. Wie Amadeus heeft gezien, denkt dat Salieri een zielige figuur is. Terwijl het bijna een misdaad is dat we zijn muziek niet uitvoeren!
Zijn muziek wordt nooit uitgevoerd en dus ga je denken dat hij terecht is vergeten.
BARTOLI: Precies. Ik vind dat Salieri met heel veel zorg componeerde voor de menselijke stem. Hij was 36 jaar lang hofkapelmeester van Wenen en gaf les aan Beethoven, Schubert en de zoon van Mozart. Zelfs de jonge Liszt is nog bij Salieri in de leer geweest. Ik kom er maar niet achter waarom hij door de geschiedenis is genegeerd. Wat ik wel weet, is dat hij leed onder de te- loorgang van de Italiaanse opera in Wenen. Hij schreef in de Italiaanse stijl en nog tijdens zijn leven steekt het nationalisme de kop op: met golven van Duitse poëzie, Duitse muziek, Beethoven met zijn Fidelio. Dat zal wel een van de redenen zijn waarom zijn muziek miskend werd.
Er zijn nog componisten uit die periode die vergeten werden, denk maar aan Giovanni Paisiello bijvoorbeeld. Zou je ook niet kunnen zeggen dat de ster van Salieri verduisterd werd door het schitterende licht van Mozart?
Bartoli: Dat weet ik nog niet zo. De muziek van Paisiello werd in die periode zelfs vaker uitgevoerd dan die van Salieri, en zelfs meer dan die van Mozart.
Maar had Mozart misschien toch niet iets meer talent dan Salieri?
BARTOLI: Hij had een ander talent. Op een zelfde manier als Haydn. Haydn was op zijn manier ook een fantastisch componist. Maar het is toch niet eerlijk om Mozart met Haydn te vergelijken? Het gaat om een andere dimensie. Salieri is ook een andere dimensie. Zo moet je zijn muziek zien.
Salieri leeft lang, tot in 1825, 34 jaar na Mozarts dood. Hij heeft heel wat muziekstijlen meegemaakt.
BARTOLI: Hij is geboren in Legnago in de Veneto in 1750. Hij heeft een zeer Italiaanse achtergrond. Dat verklaart deels mijn belangstelling voor zijn muziek. Salieri is Italiaans én Oostenrijks.
Hij heeft zelfs bijna Rossini overleefd!
BARTOLI: Dat voel ik ook in sommige van zijn aria’s. Als je luistert naar Vi sono sposo e amante uit La fieria di Venezia, dan merk je dat de stem een instrument wordt, ze krijgt dezelfde functie als de hobo en de fluit. De stem wordt in een soort storm van virtuositeit gekatapulteerd. Dat doet me erg aan de geest van Rossini denken.
Is er meer plezier te beleven dan bij Rossini?
BARTOLI: Dat weet ik niet zo, maar hij is wel een mens met heel wat humor.
Dat zou je niet zeggen als je zijn portret bekijkt.
BARTOLI: Toch wel. Hij componeert opera buffa’s, drammi giocosi en komisch-heroïsche opera’s. De vrouwen van Salieri hebben altijd veel plezier.
Dat soort rollen ligt u wel?
BARTOLI: Ja, maar ik hou ook van het tragische en het melancholische aspect van de muziek van Salieri. Daarin is hij duidelijk een leerling van Gluck. In de opera Armida bijvoorbeeld zit een ongelofelijk mooie scène, met zoveel passie. De muziek en de tekst passen perfect bij mekaar. Salieri besteedde grote zorg aan het laten samenvloeien van tekst en muziek. Dat had hij ook van Gluck geleerd. In Venetië had hij nog lessen als redenaar gekregen van de grote Metastasio. Hij moet absoluut ontdekt worden!
U zegt ergens dat ‘de totale eenvoud van Armida u naar een wereld van emotie leidt’. Kunt u dat uitleggen?
BARTOLI: Een wereld van pure emotie, want in die passage kun je het geluid van de natuur horen; je kunt de vogels horen, je kunt het woud horen, je kunt het zelfs ruiken. Dat weekt zoveel emoties bij me los, wanneer een componist daartoe in staat is. Ik moet zeggen dat ik dat speciale gevoel ook heb bij de muziek van Vivaldi. Voor hem was de verbinding met de natuur ook zeer belangrijk. Maar misschien is dat wel heel erg eigen aan de Italiaanse cultuur.
Is ‘Armida’ helemaal Italiaans?
BARTOLI: Nee, Salieri schreef het in Wenen. Het libretto is Italiaans. Je hebt die prachtige scène waar Rinaldo op Armida zit te wachten. Hij hoopt dat ze komt. Is het niet fysiek, dan toch in zijn dromen. Dat is echt ongelofelijk.
Ziet u dan Venetië voor u terwijl u zo’n scène zingt?
BARTOLI: Het is duidelijk dat Salieri de muziek van Vivaldi gehoord heeft. Hij komt uit de Veneto, een prachtige streek in Italië. In Wenen zat hij vaak in een mooie tuin te componeren, onder de schaduw van een prachtige boom. In een brief vertelt hij dat bij een zwaar onweer de boom omgevallen was. Hij was wanhopig omdat die boom hem zo kon inspireren en hij vreesde dat nu zijn inspiratie zou opdrogen. Hij was een bijzonder gevoelig man.
Het valt op dat u in het begeleidende boekje helemaal niets zegt over Mozart.
BARTOLI: Dat is in deze context ook niet nodig, denk ik. Wat niet wil zeggen dat ik niet van Mozart hou. Ik zing hem nog altijd. En ik hoop hem de rest van mijn leven te kunnen blijven zingen.
Er zijn twee links tussen Mozart en Salieri: de librettist Lorenzo Da Ponte en de zangeres Nancy Storace. Zij creëerde de Susanna in Le Nozze di Figaro van Mozart en zong ook in opera’s van Salieri. Voelt u dit na al die eeuwen ook?
BARTOLI: Salieri nodigde Da Ponte naar Wenen uit en zo kreeg Mozart de gelegenheid om met hem samen te werken. Opnieuw was Salieri dus de sleutelfiguur. En natuurlijk voel ik Nancy Storace achter deze muziek. Het is duidelijk dat ze een ongelofelijk talent had, vanuit technisch standpunt. Ze was een vrouw met een grote muzikaliteit, net als Caterina Cavalieri. Die vrouwen moeten zeer hard gewerkt hebben om die techniek te ontwikkelen.
Kan dat u nog inspireren?
BARTOLI: Natuurlijk. Ik kreeg onlangs nog een opname van Rudolph Serkin te horen. Wat een fantastisch pianist! En als je luistert naar zangeressen als de sopraan Conchita Supervia (1895 -1936), dat was een uitzonderlijk karakter, een grote persoonlijkheid.
Naast de muziek van Salieri plaatst u de classicistische beeldhouwwerken van Canova. Heeft Salieri nog vele baroktrekjes?
BARTOLI: Nee, zo voel ik dat niet aan. Ik denk dat er in de opname slechts één aria barok klinkt en ook die structuur heeft. De rest heeft de rondeau-vorm, en dat is een nieuwe vorm. Canova was een tijdgenoot van Salieri en komt uit dezelfde streek. Er zijn dus vele verbanden tussen de twee.
De emotie bij Salieri is eerder extravert, terwijl die bij Canova meer in- trovert is?
BARTOLI: Ja dat is waar, de emotie van Salieri is directer. Maar hij is ook vaak introvert. De aria van de Contessa uit La scuola de’ gelosi, dat is echt een reis naar het hart van de gravin. Daarom voel ik het aan alsof er een verbinding is tussen de kunst van Salieri en die van Canova.
Lukas Huybrechts
