Het lukt de Marokkaanse man nog niet zijn verhouding tot de vrouw anders te definiëren. ‘Ik denk dat we daarvoor nog een generatie nodig hebben’, zegt de Marokkaanse sociologe Soumaya Naamane-Guessous.
‘Jonge vrouwen hoor ik tegenwoordig vaak zeggen dat ze mannen schizofreen vinden, hypocriet, leugenaars’, vertelt de Marokkaanse sociologe Soumaya Naamane-Guessous. ‘En jonge mannen beweren precies hetzelfde over vrouwen. Ze zeggen: ze zijn onduidelijk, ze willen het allebei, de traditie én het moderne leven. Ze willen werken, maar ze willen niet delen in de kosten van het huishouden, houden hun salaris liever zelf. Van vrouwen hoor ik weer dat mannen graag zien dat ze gaan werken, dat ze in dat opzicht van hun man modern mogen zijn, maar dat ze zich thuis wel weer aan hem moeten onderwerpen.’
Marokko anno 2010 is hard op weg een modern land te worden. Ook op het gebied van man-vrouwrelaties. Maar dat proces verloopt niet, aldus Guessous, ‘langs lijnen van geleidelijkheid maar wel op een heftige, schokkende manier. In het Westen heeft het zich in anderhalve eeuw voltrokken, en zelfs daar was het pijnlijk. Hier gebeurt het in een halve eeuw, een tijd van twee generaties. We zitten er midden-in.’
De partners zijn hun houvast kwijt. De rol die traditioneel voor eenieder was weggelegd, voldoet niet meer. Volgens Guessous zijn we getuige van ‘de onttroning van de Marokkaanse man’. Ook in de Marokkaanse migrantengemeenschappen in Europa is dit moderniseringsproces zich aan het voltrekken. En dat gaat gepaard met geweld. ‘Ik noem het ‘modern geweld’. Het gewicht van de vrouw wordt groter, de man raakt een deel van zijn macht kwijt. Mannen lijden hier echt onder.’
Soumaya Guessous maakte halverwege de jaren tachtig naam met de publicatie van De schaamte ontsluierd, waarin ze een weinig benijdenswaardig beeld schiep van het lot van de Marokkaanse vrouw: een leven gedomineerd door de cultus van de maagdelijkheid en de eer van de man. Met dat boek doorbrak Guessous een taboe, en alleen al in Marokko werden er in de loop der jaren vijftigduizend exemplaren van verkocht.
De sociologe, verbonden aan de universiteit van Casablanca, werkt nu aan een boek over het Marokkaanse stel, gebaseerd op honderden gesprekken met betrokkenen. Soumaya Guessous: ‘De jonge man van nu heeft nog steeds dat idee van viriliteit in zijn hoofd, want daar is hij mee opgevoed. En een modern meisje dat haar vrijheid heeft bevochten en geen maagd meer is, personifieert niet zijn ideaal, hoe modern hij verder ook is. Zijn moeder heeft hem nog traditioneel opgevoed, en dus draagt hij dat idee van zuiverheid nog mee, en zuiverheid is voor hem maagdelijkheid. Als ik aan zo’n jonge man vraag waarom hij toch zo aan die maagdelijkheid hecht, dan zegt hij: “Maar ik wil het risico niet lopen dat ik ergens ben, en dat ik daar een man tegenkom die bij zichzelf denkt: jouw vrouw heb ik gehad.” Dat komt echt uit de grond van zijn hart.’
Maar het is niet meer zo dat er tijdens de huwelijksnacht een bebloed laken moet worden getoond?
Soumaya Guessous: Die praktijk is in hoog tempo bezig te verdwijnen. Maar ik kom nog altijd mannen tegen die zeggen: “Ik wil toch graag weten wat dat is, die ontmaagding. Ik wil het een keer meegemaakt hebben.” Het idee zit nog hecht verankerd in hun bewustzijn, ook al beseffen ze dat er nauwelijks nog maagden te vinden zijn.
Als er geen maagden meer zijn, wijst dat toch op een mentaliteitsverandering bij meisjes?
Guessous: Dat valt in het dagelijks leven ook waar te nemen. Meisjes zijn een stuk veeleisender geworden – en u weet, traditioneel eist een Marokkaanse vrouw niets. Maar de jonge generatie eist affectie, liefde, ook de verbale uitdrukking daarvan, wat voor mannen erg wennen is, die zijn het niet gewend ‘liefje’ of ‘schat’ tegen hun vrouw te zeggen, want dat tast hun viriliteit aan. Op het gebied van seksualiteit eisen meisjes nu ook hun aandeel in het genot op. Voorheen was dat hsjoema, schande, je afficheerde jezelf als hoer als je als vrouw zo de nadruk op seksualiteit legde, zelfs binnen het huwelijk sprak je je begeerte niet uit. Seksualiteit was iets dat je als vrouw onderging.
Het is een omkering van de rollen, de vrouw die haar begeerte uitspreekt, het initiatief neemt.
Guessous: En mannen voelen het als een aantasting van hun macht. Het lukt ze nog niet hun verhouding tot de vrouw anders te definiëren. Ik denk dat we daarvoor nog een generatie nodig hebben. De meisjes die nu opgroeien, en die hun onafhankelijkheid aan het bevechten zijn, die zelf nog met het idee van maagdelijkheid zijn opgevoed maar zich daaroverheen hebben gezet – en de een lukt dat beter dan de ander – deze meisjes zullen hun kinderen niet meer traditioneel opvoeden. Ze zullen ze de moderniteit in leiden.
Moet de buitenwereld niet mee veranderen?
Guessous: Inderdaad ontstaan bij veel stellen de problemen buiten de deur. In zijn eigen huis vindt die man het misschien niet eens zo erg dat zijn vrouw hem tegenspreekt. Maar ze moet dat niet doen in het bijzijn van zijn moeder, want die zal dan tegen hem zeggen: ‘Je hebt je vrouw er niet onder, ze is arrogant, ze heeft geen respect voor je.’ En dat vindt hij pijnlijk. Er zijn mannen die een compromis zoeken en tegen hun vrouw zeggen: ‘Luister, als we bij mijn familie zijn, hou je een beetje in…’ Wat mij betreft, is dat al een verandering, de man die bereid is een groot deel van zijn macht in te leveren. Vrouwen weten natuurlijk ook hoe de Marokkaanse maatschappij in elkaar zit, en er zijn er genoeg die zeggen: ‘We hebben nu eenmaal te maken met die realiteit, we kunnen het diplomatiek oplossen.’ Er zijn ook meisjes die zich om dezelfde reden thuis in zekere mate aan hun man onderwerpen, louter omdat ze de harmonie zoeken. Als vrouwen een ondergeschikte rol categorisch weigeren, creëert dat conflicten.
Komt daar het geweld binnen het moderne stel vandaan?
Guessous: De man die gaat trouwen staat al op scherp omdat hij weet dat zijn moderne vrouw zijn autoriteit niet zomaar zal accepteren. Zijn oplossing is: agressiever worden, zijn autoriteit met meer geweld opleggen, want zo is onze traditionele cultuur. We proberen elkaar niet te overtuigen, we discussiëren niet, maar leggen onze ideeën met geweld op. Maar van haar kant is er ook meer agressie, want zij zegt bij zichzelf: als ik niet van me afbijt, denkt hij dat hij me zomaar kan bevelen. Zo’n pasgetrouwd stel leeft dus vanaf het prille begin in een sfeer van wantrouwen en geweld, en niet in een sfeer van wederzijds begrip, vertrouwen, compromissen. En ze hebben nooit geleerd te praten. Dat zorgt voor explosieve situaties.
En de taakverdeling binnen het huwelijk?
Guessous: Nadat ze zijn getrouwd merken de moderne werkende vrouwen dat ze het huishouden er ook nog bij hebben. Mannen zijn gevoelig op dat punt. Het raakt aan hun mannelijkheid. ‘Maar ik kan de vloer toch niet dweilen?’ ‘Ik kan toch het vuilnis niet buiten zetten?’ Dat zijn in hun ogen echte vrouwentaken, dat hebben ze nog nooit hoeven te doen. Als ik tegen zo’n man zeg: ‘Maar je vrouw is arts, vind je dan niet dat het ook aan haar waardigheid raakt, op haar knieën de vloer te moeten boenen?’ ‘Nee,’ zeggen ze dan, ‘dat is echt vrouwenwerk.’ Sommigen, ook hier weer, zeggen: ‘Ik wil haar best met het huishouden helpen, maar niet als mijn moeder er is. Dan moet zíj de koffie inschenken.’
door kees beekmans
