Een eeuw geleden werd keizerin Elisabeth van Oostenrijk vermoord. Sisi-films smeerden stroop om haar leven, dat feitelijk geleek op een treurmars. Een schets en een gesprek met achterkleinzoon Markus.

Ze was zestien toen ze in 1854 met de zes jaar oudere keizer Franz Joseph van Oostenrijk trouwde. Drie nachten na die voor haar traumatische gebeurtenis werd ze pas vrouw. Protocol en een feeks van een schoonmoeder verpletterden haar : zo had ze haar nieuwe bestaan niet gedroomd, hertogin Elisabeth in Bayern. Ze was, vrij en blij als Sisi opgegroeid in een zijtak van het Beierse vorstenhuis Wittelsbach. Haar vader, hertog Maximilian in Bayern, was een zwierbol, een liberaal ; zij een feministe avant la lettre. Ze voelde zich nu gekerkerd in het conservatieve Oostenrijkse hof.

Sophie, de moeder van Franz Joseph, vergalde haar dagen. Die eerzuchtige vrouw was erin geslaagd haar zoon op de troon te manoeuvreren en zo de ?heimelijke keizerin? van het verarmde imperium te worden. De revolutie van 1848 had net de dictatuur omver geblazen van Clemens von Metternich, die regeerde namens de geesteszieke epilepticus Ferdinand I. De keizerlijke familie was twee keer de hoofdstad ontvlucht ; het volk had de oorlogsminister aan een lantaarnpaal opgehangen en het leger had maar moeizaam Wenen heroverd op de revolutionairen.

Metternich en Ferdinand I werden afgezet. Sophie deed haar slapjanus van een echtgenoot, aartshertog Franz Carl, verzaken aan de kroon en ze dicteerde Franz Joseph zonder grondwet of parlement te heersen over het rijk van het huis Habsburg-Lothringen. Hengelen in de Duitse Bond deed ze ook al voor haar telg. Eerst wou ze hem koppelen aan een Pruisische prinses, maar zo’n vermaagschapping paste niet in de politiek van Berlijn. Daarna dacht ze aan een Saksische prinses en uiteindelijk richtte ze zich tot de eigen familie Wittelsbach, in Beieren. De samenzwering van Sophie met haar zus Ludovika pakte echter anders uit dan verwacht. Want op het rendez-vous van Bad Ischl, bedoeld om Franz Joseph in de armen te duwen van zijn nicht Helene, werd de keizer verliefd op Sisi, de jongere zus van Helene.

HONGAARSGEZIND UIT DWARSLIGGERIJ

In Noord-Italië en Hongarije broeide midden vorige eeuw verzet tegen de heerschappij van Wenen. Het Donaurijk, met zijn 600.000 soldaten en 40 miljoen inwoners, was na Rusland de grootste Europese staat. In Hongarije was de revolutie met de hulp van Rusland neergeslagen, maar het bleef een oproerige provincie die weigerde belasting te betalen. Geld uit het buitenland, vooral uit Pruisen, vloeide er naar nationalistische opstandelingen. De aristocratie hield er vast aan de kroning van Franz Joseph tot koning van Hongarije en de wederinvoering van de oude grondwet.

Keizerin Elisabeth verdedigde de Magyaren. Uit balsturigheid tegen haar schoonmoeder, die de Hongaarse rebellen rauw lustte, en om zelf iets te betekenen. Ze rookte schande en ze leerde Hongaars. Toen de troepen van de Pruisische koning Wilhelm I in 1866 naar Wenen oprukten, vluchtte ze naar Hongarije. Het keizerrijk wankelde, na de verpletterende slag van Königgratz (Sadowa, Bohemen), waarbij 450.000 man waren ingezet en 23.000 doden vielen. Het zegevierende Pruisen werd, op weg naar de Duitse eenmaking, een Europese grootmacht. In die omstandigheden kreeg de in Wenen achtergebleven Franz Joseph van zijn eega de missive : ?Onderhandel met de Hongaarse liberalen, anders is het afgelopen met het imperium. Pruisen steunt de afscheidingsgezinden. Doe het voor Rudolf.? Rudolf was de eerste zoon van het keizerlijke paar, de troonopvolger.

Via de Hongaarse hofdame Ida Ferenczy stond Elisabeth onder invloed van graaf Gyula Andrassy, een nationalistische kemphaan die een boontje voor haar had. Mee als gevolg van haar pleidooien bij haar echtgenoot, kwamen in 1867 de Ausgleich en de dubbelmonarchie tot stand. Hongarije kreeg autonomie, behalve op het stuk van Oorlog, Buitenlandse Zaken en Financiën Wenen beheerde 70 procent van het totaalbudget, Boedapest 30 procent. Andrassy werd minister-president van Hongarije ; Franz Joseph en Elisabeth werden er tot koning en koningin van het rijksdeel gekroond in een feodaal schouwspel, dat afstak tegen de grauwe armoe van de boerenbevolking.

Vrijmetselaar Gyula Andrassy promoveerde in 1871 tot minister van Buitenlandse Zaken van Oostenrijk-Hongarije. Hij voerde een politiek van toenadering tot het Pruisen van kanselier Otto von Bismarck. En hij was tegen Rusland, geheel naar de zin van Sisi, die de familieleden van de tsaar bestempelde als apen. Na acht jaar trad hij af omdat Franz Joseph zijn erfvijand Eduard Taaffe tot eerste-minister aanwees. Sisi regelde nog een gesprek tussen Andrassy en de keizer. Vruchteloos. Haar invloed was al te zeer verbleekt.

Ten tijde van de Ausgleich, twaalf jaar eerder, stond ze veel sterker. Het Weense establishment ging toen niet akkoord met de Hongaarse autonomie. Aartshertog-veldmaarschalk Albrecht, de militaire gouverneur van Hongarije die ettelijke keren rijker was dan de keizer, bestreed fel de constructie met twee machtscentra. De andere etnieën in de veelvolkerenstaat zouden immers opstaan om hetzelfde te eisen als de Hongaren. Maar Sisi haalde het. Waarop ze haar slaapkamerdeur wat wijder openzette, want tien maanden later werd haar vierde kind, Marie Valerie, geboren.

Als gevolg van haar bemoeienissen ontbreken tot vandaag nooit bloemen-op-Hongaarse-driekleur op haar sarcofaag in de Kapuzinerkirche, de keizerlijke begraafplaats in Wenen.

MANEGE IN DE PLAATS VAN MENAGE

Franz Joseph zat hele dagen aan zijn bureau. ’s Zomers in het Weense Schönbrunn of in de vakantieresidentie in Ischl, ’s winters in de hoofdstedelijke Hofburg, altijd hield hij zich aan een strakke dagindeling. Aan zijn dis kregen genodigden amper de tijd hun bord te beroeren, want voor of na de keizer eten, verdroeg de etiquette niet. En Franz Joseph nam de gangen snel tot zich. Alles tot groot succes van restaurant Sacher (van de torte). Daar vulden deelnemers aan een werklunch op de Hofburg achteraf hun magen.

De keizer functioneerde naar de ?Spaanse regels?. Zijn moeder behartigde de opvoeding van zijn eerste nakomelingen Sophie, Gisela en Rudolf. Elisabeth was er het hart van in. In 1865 zegde ze haar echtgenoot tenslotte schriftelijk de wacht aan. Ze eiste volledige zeggenschap over de opvoeding van haar kinderen tot hun meerderjarigheid, plus het recht om over huiselijke aangelegenheden te beslissen. Waar ze zich zou begeven en met wie ze zou omgaan, vooral daarover wou ze zelf beschikken. Want de traditionele rol van moeder was niet aan haar besteed.

Franz Joseph koos in het vrouwenduel meestal voor zijn moeder. Zijn Sisi vluchtte daarop al vroeg in creatieve ziekte. Ze verviel in zelfuithongering, werd longziek bevonden ; de slaapkamer ging dicht. Elisabeth vertrok met het Engelse koninklijke jacht Victoria and Albert via Antwerpen naar Madeira om er te herstellen. Later verbleef ze lang in Korfu, Venetië, het Verenigd Koninkrijk of op het ouderlijke kasteel Possenhofen aan de Starnbergersee in Beieren. Bij meer dan één gelegenheid waanden familie en goegemeente haar einde nabij. Intussen schermde ze en trainde ze zich fysiek af aan allerlei toestellen haar turnringen hangen nog in Schönbrunn.

Bovenal was ze narcistisch bekommerd om haar figuur, om het kunstwerk van haar lichaam. Vandaar haar magerzucht. Anorexia nervosa beperkte haar taille levenslang tot 50 centimeter en haar gewicht tot 50 kilogram bij een lengte van 1 meter 72. Haar donkerbruin haar reikte tot haar hielen. De coiffure ervan nam iedere dag uren in beslag. Ze zag er schitterend uit. Alleen haar gelige, slechte tanden verstoorden het plaatje. Om die schoonheidsfout te maskeren, sprak ze discreet. Zo voedde ze haar contactstoornis. De mensenschuwe, maar belezen Elisabeth kreeg ten onrechte de naam dom te zijn, omdat ze zich niet liet horen op recepties, die ze overigens meed als de pest. Vaak zette ze de keizer voor schut door een representatieafspraak in de wind te slaan of zich, kort na verschijnen, schielijk in malaise terug te trekken. Eigenlijk had ze lak aan wat de maatschappij en in het bijzonder de adel van haar dachten.

Privé-bewonderaars verlichtten haar frustratie een beetje : graaf Gyula Andrassy, haar leraars Grieks en Hongaars of ruiter Bay Middleton, haar begeleider op rij-escapades in Engeland. Paardrijden was een manie van Sisi haar lievelingsdier heette Nihilist. Een dag vossenjacht vond ze belangrijker dan een bezoek aan Queen Victoria of, bijvoorbeeld, de kennismaking in Brussel met prinses Stephanie van België als verloofde van haar zoon Rudolf. Bij het zilveren huwelijksjubileum van het keizerlijk paar circuleerde in de hoofdstad trouwens de aardigheid : ?Elders vieren ze 25 jaar menage. Hier vieren ze 25 jaar manege.?

Geruchten over mannen rond zijn vrouw maakten Franz Joseph al in zijn eerste huwelijksjaren jaloers. Keizer en keizerin betrokken gescheiden appartementen. Om een nacht samen te zijn, moesten ze een peloton hovelingen trotseren. Het kwam er bij de overgevoelige vrouw dus niet makkelijk van. Ze kon echter niet velen dat haar man bij andere vrouwen soelaas zocht voor zijn seksueel tekort. Er werd geruzied, het echtelijke leven liep vast.

Sisi hielp haar Franzi op zijn 53ste tenslotte aan een vriendin voor de rest van zijn leven : de 23 jaar jongere actrice Katharina Schratt. Ondertussen verzilverde ze ?de eeuwige liefde van de keizer?, die zijn krenterigheid had afgelegd na het opstrijken van de erfenis van Ferdinand I. Zo kon ze het Achilleion laten optrekken op Korfu, een paleis met elektrische centrale. Daar wentelde ze zich een anker op de schouder getatoueerd in de Griekse mythologie, in Heinrich Heine, William Shakespeare en andere literatoren. Ze vulde er het eigen dichtwerk aan. Geen onsterfelijke poëzie. Ze bezingt de schoonheid van de natuur en fulmineert tegen huichelarij, schijncultuur, ordezucht, bedrog in de politiek. De monarchie heet ?een prachtig skelet dat niet meer past bij mensen van de negentiende eeuw.?

Toen ze geldelijk de oprichting van een Heine-monument in Düsseldorf wou steunen, kreeg Elisabeth de antisemieten over zich heen. De jood Heine had het huis Hohenzollern en het Duitse volk bespot, oordeelde Bismarck. Bijgevolg moest ze haar initiatief intrekken. Dat gebeurde in 1889, het jaar waarin haar zoon Rudolf een van zijn vriendinnen, Mary Vetsera, om het leven bracht en zelfmoord pleegde.

Meer dan dertig jaar eerder was Elisabeth op een gelijkaardige manier tegen onverdraagzaamheid aangelopen. Ze schonk toen een flinke som geld aan de evangelische gemeente Attersee om de bouw van een kerktoren te bekostigen. De katholieken vonden dat ongehoord. De huidige pastor in Attersee, Gottfried Neubacher, bevestigt middels archiefmateriaal hoeveel respect voor protestanten het nabije Beieren in die tijd wel had, in vergelijking met Oostenrijk. ?In de buurt is 14 procent nu evangelisch,? zegt hij. ?Heel Oostenrijk telt 340.000 protestanten, tegen zes miljoen katholieken. Inmiddels is de islam de tweede religie van het land geworden.?

MOORD OP DE OEVER VAN HET MEER

Vanaf het midden van de jaren tachtig spreekt Elisabeth van zelfmoord. Met haar gekke neef, koning Ludwig II van Beieren, verzeilt ze in het spiritisme. De geestesziekte van de familie Wittelsbach achtervolgt haar. Ze lijdt aan ischias, verbergt haar tanende schoonheid achter waaiers en paraplu’s en draagt alleen zwarte kleren.

In die tooi reist ze naar het Zwitserse Caux, bij Montreux, aan het meer van Genève. Bij die gelegenheid bezoekt ze Julie de Rothschild van de bankiersfamilie in haar landgoed van Pregny, bij het meer. Waarna ze in hotel Beau Rivage in Genève blijft logeren, om er ’s anderendaags te winkelen. Het aanbod van speciale politiebewaking slaat ze af, hoewel haar aanwezigheid in de krant is gesignaleerd.

Het krantenbericht is de 25-jarige Italiaanse anarchist Luigi Lucheni opgevallen. Hij staat opgeladen te wachten om een aanslag te plegen op de Franse troonpretendent, prins Henri d’Orléans, die hij maar niet kan vinden in Genève. Lucheni besluit dan maar de aristocratie in het algemeen te treffen. Terwijl Elisabeth op 10 september 1898, een paar honderd meter van het hotel naar een aanlegsteiger stapt, plant hij haar een messcherpe, driehoekige vijl in de borst. De politie arresteert hem. Elisabeth wordt op het schip geholpen waarmee ze om tien over halftwee terug wil naar Montreux. De boot vaart af terwijl ze wordt verzorgd. De kapitein wendt op slag van alarm de steven weer naar de wal. Daar sterft Elisabeth om twintig voor drie, een uur na de aanslag. Sectie toont aan dat haar linker hartkamer is doorboord.

Lucheni krijgt levenslang en verhangt zich in 1910 in zijn cel. De musical ?Elisabeth? voert hem, anno 1997 in Wenen, op als verteller van het liefdesverhaal tussen de keizerin en de Dood. De benadering van musicalmakers Michael Kunze en Sylvester Levay getuigt van veel verbeelding, maar spoort met de historische waarheid. De publiekstrekker, die de aanloop vormt naar het Elisabeth-gedenkjaar 1998, verbrijzelt het het Sisi-beeld uit de stroopfilms.

Aartshertog Markus Habsburg von Lothringen vindt hem wat te nadrukkelijk de klemtoon leggen op de dood. Markus is een achterkleinzoon van Sisi. We ontmoeten hem in de Kaiservilla van Bad Ischl, zijn woning. Elisabeth en Franz Joseph kregen de villa in E-vorm als huwelijksgeschenk. In 1855 werd er het Concordaat met het Vaticaan getekend. Sisi kantte zich tegen een staatsrol van de katholieke kerk.

MARKUS HABSBURG : Ze was achttien en liberaal. Van in den beginne kwam ze op voor vrijheid en voor haar politieke overtuigingen.

Franz Joseph tekende hier de oorlogsverklaring aan Servië, na de moord op troonopvolger Franz Ferdinand in Sarajevo. Dat bracht de Eerste Wereldoorlog op gang, die een eind maakte aan het keizerrijk.

HABSBURG : De Eerste Wereldoorlog was geen Oostenrijkse, maar een Europese aangelegenheid. Franz Joseph was toen 84 jaar. Misschien ging hij wat te voortvarend te werk en voelde hij zich in het nauw gedreven.

Voor Edward VII in 1901 de Britse troon besteeg, zocht hij hier vaak Franz Joseph op. Hij probeerde de band met Oostenrijk aan te halen, om het Oostenrijks-Duits bondgenootschap te verzwakken. Waarom bleef Franz Joseph daar doof voor ?

HABSBURG : Omdat de economische ontwikkeling van Oostenrijk een nauwe samenwerking met Duitsland vereiste. In het technische vlak viel van Engeland geen belangrijke bijdrage tot de vooruitgang van Oostenrijk te verwachten. Dat lag te gecompliceerd. Als grootmacht was het Verenigd Koninkrijk bovendien een politieke tegenstander.

Waarom is de jongste dochter van Elisabeth, uw grootmoeder Marie Valerie, in Bad Ischl getrouwd en niet in Wenen ?

HABSBURG : Ter wille van de gemoedelijkheid. In de hoofdstad zou het huwelijk een staatsaangelegenheid geworden zijn en dat wou men niet. Het ging om de jongste dochter van Franz Joseph en de bruidegom ( Franz Salvator) was een verwant (van de Toscaanse Habsburgertak).

Actrice Katharina Schratt woonde hier in een villa in de buurt. Als hij in Ischl was, zocht Franz Joseph haar iedere dag een paar keer op. Om halfvier was hij uit de veren en om zessen ontbeet hij bij haar voor een tweede keer. Bestond er alleen een platonisch liefde tussen beiden ?

HABSBURG : Die vraag kunnen alleen tijdgenoten beantwoorden. Ik kan slechts zeggen dat Franz Joseph graag iemand had om gemütlich mee te praten. Platonische verhouding of niet, Frau Schratt was in de eerste plaats een gesprekpartner.

Elisabeth arrangeerde zelf de vriendschapsverhouding tussen haar man en Schratt.

HABSBURG : Elisabeth zorgde er inderdaad voor dat ze mekaar leerden kennen. Haar man vatte zijn werk zeer ernstig op. Om zich te ontspannen, kon hij tussendoor dus best eens met iemand anders omgaan dan met mensen van adel of ministers.

Elisabeth en Franz Joseph worstelden met een ongelukkig huwelijk.

HABSBURG : Ze trouwden natuurlijk zeer jong. Dat ze het met mekaar niet konden vinden, klopt niet. Een zeer innige relatie kon wellicht niet tot stand komen. Elisabeth had het moeilijk om aan het protocol van dat reusachtige hof te wennen. In de eerste vier jaar kreeg ze drie kinderen. Die belasting maakte een herstelfase noodzakelijk. Ze ging om gezondheidsredenen op reis. Franz Joseph stond haar zeer veel toe, uit liefde.

Elisabeth bekommerde zich weinig om haar kinderen. Alleen haar jongste, uw grootmoeder, kreeg haar volle aandacht.

HABSBURG : Elisabeth kon zich de eerste jaren van haar huwelijk niet intensief wijden aan haar kinderen. En toen ze op reis ging, was de kroost ver weg. Er deden zich moeilijke situaties voor (onder meer met schoonmoeder Sophie). Mijn grootmoeder had tien kinderen ; mijn moeder die nog altijd leeft, dertien. Ik ben de elfde. Ik weet dat het niet zo eenvoudig ligt om de aandacht van een moeder te vangen in een kroostrijk gezin.

Hoe zou u het karakter van Elisabeth omschrijven ?

HABSBURG : Ze kon zich pas laat ontwikkelen als individu. Na haar eerste huwelijksjaren dwong ze het recht af op een persoonlijk leven dat haar bevrediging schonk. Haar engagement, als keizerin, was natuurlijk niet zo sociaal-wetenschappelijk onderbouwd als de ideologie van politieke partijen achteraf.

Ze profileerde zich het sterkst in de Hongaarse kwestie.

HABSBURG : Ze bracht veel tijd door in Hongerije en dat was voor haar een wonderbaarlijke belevenis. Met mijn grootmoeder Marie Valerie sprak ze doorgaans Hongaars. Na de dood van Elisabeth schakelde die over op Duits en andere belangrijke talen in het keizerrijk.

In 1919 hief de republiek het recht op de troon van het huis Habsburg op en verbood ze het gebruik van de titel aartshertog. Tot voor kort waren alle Habsburgers die niet van hun rechten afzagen in Oostenrijk persona non grata. Hoe verging het u ?

HABSBURG : Ik ben als burger van de republiek Oostenrijk opgegroeid. Volgens mij strekten de rechten van de Habsburgers niet zo ver als de rechten van sommige politici nu. Vooral na de Eerste en na de Tweede Wereldoorlog was het huis Habsburg het slachtoffer van politieke stemmingmakkerij. Van officiële zijde ondervonden we plagerijen, maar privé onder de mensen met wie we leven meestal niet.

U woont als eigenaar in de Kaiservilla, die uw grootmoeder erfde. Maar Oostenrijk is nog niet klaar met het dispuut over in beslag genomen bezittingen van uw familie.

HABSBURG : Er lopen wettige aanspraken. Waarschijnlijk bestaan er voldoende gronden om familievermogen te laten teruggeven. Daarmee zijn de erfgenamen in het algemeen gemoeid, maar ik niet.

Frans Vuga

Musical ?Elisabeth?, 4 september 1997 tot 27 april 1998, ?Theater an der Wien? (Wenen), tel. 00-43-1-588.85 of fax : 00-43-1-588.30.33.Kaiservilla, bezoek 1 mei – 30 september, Kurdirektion, Bahnhofstrasse 6, A-4820 Bad Ischl, tel. 00-43-6132-277.57, fax 00-43-6132-277.57-77.Info Schönbrunn, Hofburg, etc. Oostenrijkse dienst voor Toerisme, Louizalaan 106, 1050 Brussel, tel. 646.06.10 of fax 640.46.93.

Elisabeth op 28-jarige leeftijd. Doek van Franz Xaver Winterhalter in de Weense Hofburg.

De Italiaanse anarchist Luigi Lucheni vermoordde keizerin Elisabeth met een vijl.