In Oost-Zaïre bezocht Emma Bonino vorige week de vluchtelingen die niet mochten bestaan. Een interview met ?la Commissaria?.

Sinds de Zaïrese president Mobutu Sese Seko een ?vernietigend tegenoffensief? aankondigde, kiezen zijn soldaten sneller dan ooit het hazenpad en hebben de rebellen al een zone van duizend kilometer veroverd. Rebellenleider Laurent Kabila lijfde vorige week in Goma vijfduizend verse kindsoldaten in, terwijl ook het Zaïrese regime de vijftienjarigen onder de wapens riep. De door Tutsi-strijders gedomineerde alliantie van Kabila heeft na de inname van Kalemie een bruggehoofd in de rijke provincie Shaba, waar ze verder doorstoten naar Moba. In Kivu is er een snelle opmars in de richting van Kisangani, de op twee na grootste stad van Zaïre, waarbij opnieuw een vluchtelingenmassa als menselijk schild wordt vooruitgedreven. ?De internationale gemeenschap ziet al maanden met lede ogen aan hoe vluchtelingenkampen een militair doelwit zijn geworden,? zegt Europees Commissaris Emma Bonino boos.

De Italiaanse radicale politica kwam vorige week geschokt terug van een blitzbezoek aan het helse kamp van Tingi-Tingi, ?waar kinderen sterven aan een ritme van dertig of veertig per dag?, en waaruit nu ook de hulpverleners zijn teruggetrokken. Sinds het begin van de Kivu-crisis protesteert la Commissaria onverdroten tegen de schuldige onverschilligheid van de wereld en het grote verzuim ?dat men honderdduizenden vluchtelingen in de steek heeft gelaten?. Emma Bonino is niet bang om de steen te gooien naar Amerika, dat de Tutsi-machthebbers in Uganda-Rwanda-Burundi als bondgenoten heeft uitgekozen, en dat ook zijn fiat zou gegeven hebben om een bufferzone in Oost-Zaïre te creëren en de kampen op te ruimen. Toch heeft Amerika vorige week, nadat België de aanwezigheid van Rwandese troepen in Oost-Zaïre had veroordeeld, de buurlanden opgeroepen om buiten het Zaïrese conflict te blijven.

La Commissaria heeft een lange staat van dienst in de sociale strijd. Nadat zij in de jaren zeventig voor een clandestiene abortus in de gevangenis gestopt werd, richtte zij een abortuscentrum op en begon zij te militeren voor de Radicale Partij van Marco Panetta, waar ook la Cicciolina tot omstreden boegbeeld zou uitgroeien. Emma Bonino kwam in het Italiaanse en later in het Europese parlement, waar ze fel campagne voerde tegen vrouwendiscriminatie, kernenergie, honger in de wereld, de doodstraf en het criminaliseren van drugsgebruikers. Tijdens demonstraties of acties van burgerlijke ongehoorzaamheid werd zij herhaaldelijk aangehouden. In oktober 1994 werd ze door de Italiaanse premier Silvio Berlusconi, als wederdienst voor de steun van de radicalen, tot Europees Commissaris voor Humanitaire Hulp, Visserij en Consumentenbeleid aangesteld.

In haar kantoor in de Breydel in Brussel hing Bonino een affiche van de Radicale Partij aan de muur (?Wij zoeken een Don Quichote?) en oogstte zij sindsdien al veel bijval, niet alleen om haar lef en bravoure, maar ook om haar technische kwaliteiten.

Stemt het u niet bitter dat u al sinds november voor een ramp of genocide waarschuwt en niet gehoord wordt ?

BONINO : Het spreekt vanzelf dat ik hierdoor diep gefrustreerd ben. Vooral omdat men niet naar mij wou luisteren om politieke redenen : de hoofdsteden in Amerika en Europa bleken op het terrein immers een verschillende agenda te hebben. Maar wat ik in het openbaar zei, wisten zij binnenkamers even goed : dat de vluchtelingen intussen crepeerden. De multinationale interventiemacht, waartoe de veiligheidsraad op 15 november besliste, wist beter dan ik dat er nog minstens een half miljoen mensen zoek was in Zaïre. Maar neen : toen de kampen nabij Goma door de rebellen en hun bondgenoten gebombardeerd werden, waarna honderdduizenden mensen naar Rwanda terugkeerden, schreef generaal Barril een brief dat de interventie niet meer nodig was, want iedereen was veilig terug en het probleem bestond niet meer.

Die mensen die niet bestonden, heb ik dus vorige week bezocht. Als zelfs de legermachten van de grootste landen van de wereld, met de meest gesofisticeerde apparaten en satellieten, honderdduizenden mensen niet kunnen terugvinden, is er reden tot ongerustheid. Ofwel wilden ze niet eens naar hen zoeken, ofwel hielden ze ons voor het lapje om politiek-strategische redenen op middellange termijn. Dat de Amerikanen bepaalde geostrategische bedoelingen hebben, die verschillen van die van sommige Europese lidstaten, kan ik nog best begrijpen. Maar ik kan niet begrijpen dat geen enkele transparantie mogelijk was. En ik kan vanuit mijn humanitair mandaat zeker niet aanvaarden dat honderdduizenden mensen moeten lijden of sterven omwille van die geopolitiek. Maar toch hebben ze die mensen opgeofferd.

Wat waren de verborgen agenda’s ?

BONINO : De agenda van de Europese landen was dat ze vast wilden houden aan de territoriale integriteit van Zaïre en alles wilden zetten op het democratiseringsproces met verkiezingen als sluitstuk. Er was wel een meningsverschil over het feit of president Mobutu in de overgangsperiode nog een rol te spelen had, maar verder was Europa het vrij eens. De verborgen agenda van onze Amerikaanse vrienden was dat zij de Tutsi-regimes, die de macht hebben in Uganda, Rwanda en Burundi, een stabiele, betrouwbare as vonden, wat niet gold voor dat grote, onevenwichtige Zaïre met zijn stervende president.

Dus kozen de Amerikanen ervoor om een Tutsi-leiderschap te installeren in minstens twee Zaïrese provincies, Kivu en Shaba, die niet toevallig de rijkste provincies zijn. Of het de bedoeling was ook de grenzen aan te passen, of alleen maar voor een doorslaggevende Tutsi-invloed te zorgen, laat ik in het midden. Maar de Amerikanen keurden in elk geval goed dat de Tutsi hun invloedssfeer uitbreidden, al was het door een deel van Zaïre te annexeren.

Omdat dat meningsverschil tussen Europa en Amerika nooit uitgeklaard werd, werden honderdduizenden mensen dus in de steek gelaten.

U zegt dat Amerika de rebellen steunt. Paste de terugkeer van de vluchtelingen naar Rwanda in hetzelfde plan ?

BONINO : Het is goed mogelijk dat de terugkeer van de vluchtelingen een Amerikaans plan was. De Amerikanen steunden van in het begin de rebellen. En die rebellen hebben de zogenaamde vrijwillige terugkeer vanuit Kivu geforceerd door de kampen te beschieten. Vanuit Tanzania ging het sowieso om zuivere deportaties. De VN-conventie is erg duidelijk over vrijwillige terugkeer. Ofwel moet de internationale gemeenschap die conventie toepassen, ofwel moet ze die conventie veranderen. Het is het een of het ander. Anders heeft het publiek geen enkel referentiekader meer.

Ik begrijp best dat een land zich ongerust voelt met meer dan een miljoen vluchtelingen aan zijn grenzen. Maar begin november hadden wij op humanitair vlak alles georganiseerd om op een ordelijke manier dertigduizend vluchtelingen per dag op te vangen. Als de multinationale interventiemacht daar toen naartoe getrokken was, zoals besloten was, had het nog volstaan om twee luchthavens over te nemen, Goma en Bukavu, want het conflict was nog erg beperkt. Maar ik vraag u : waar blééf die troepenmacht ? Als men op dit moment die honderdduizenden opgejaagde mensen zou willen laten terugkeren, zou men ook troepen nodig hebben om humanitaire corridors te beveiligen.

Het verschil is wel dat de uitgeputte vluchtelingen nu al vierhonderd kilometer diep in het Zaïrese binnenland zitten, dat het militaire conflict nu enorm geëscaleerd is en het front al duizend kilometer lang is. Ik weet ook niet meer of een interventie nu sowieso nog kan ik ben tenslotte maar Emma Bonino en niet generaal Von Clausewitz. Maar intussen hebben duizenden mensen het met hun leven bekocht.

De Amerikaanse ambassadeur in Rwanda schreef expliciet dat de NGO’s die mensen moesten achterlaten want dat ze geen moordenaars mochten voeden ?

BONINO : Dat was een onaanvaardbaar standpunt van een vertegenwoordiger van een beschaafd land ! Blijkbaar heeft Amerika nu toch spijt van die uitspraak. Ik ben hoopvol dat er enige beweging komt op politiek vlak. Ik heb de verklaring gelezen van de Amerikaanse buitenlandminister Madeleine Albright, die de buurlanden uitdrukkelijk oproept uit Zaïre weg te blijven. De Belgische minister is in New York gaan praten, en binnenkort komt mevrouw Albright naar Europa. Inmiddels stuurt Amerika ook een expert-team op humanitair vlak om de noden in de regio van Kisangani te evalueren.

Maar is het dan niet waar dat de overblijvende vluchtelingen door militairen en milities gegijzeld worden om van de internationale gemeenschap hulp af te persen ?

BONINO : Misschien, de kampbevolking van Tingi-Tingi is meer mannelijk dan vrouwelijk, en dat is toch al veelzeggend, want normaal is het altijd andersom. Of heeft de maandenlange mars door de jungle voor een natuurlijke selectie gezorgd, waarbij vrouwen en kinderen eerst omgekomen zijn ? Zo zijn er ook bijna geen kinderen van nul tot drie jaar te zien : zijn ze allemaal gestorven of werden ze opgegeven ? De meest logische verklaring is inderdaad dat het allemaal mannen van het ex-leger of de Interahamwe-milities zijn. Maar de zogenaamde genocidairen moeten volgens de bestaande rechtsregels vervolgd worden. Het is mijn job niet om hen uit te hongeren.

Europarlementslid Leo Tindemans zei vorige week dat hij van een Europees commissaris fotobewijzen van Rwandese soldaten op Zaïrees grondgebied had gezien ?

BONINO : Ik heb hem die foto’s niet getoond, want ik heb ze zelf niet gezien. Maar ik weet dat ze bestaan. Ik heb altijd gezegd dat er bewijzen waren dat Uganda en zeker Rwanda méér dan alleen maar morele steun boden aan rebellenleider Kabila. Maar ik heb ook altijd gezegd dat men de hele filière moet doortrekken : van Kabila en zijn rebellen, over Rwanda en Uganda, tot Amerika.

Kende u het plan-Tindemans om burgervluchtelingen van militairen te scheiden en dieper in Zaïre te hervestigen ? Voor het plan werd gelobbyd door huurlingenleider Christian Tavernier.

BONINO : Ik ken dat plan niet. Maar iedereen die op het terrein was, weet dat het gewoon onmogelijk was om in die kampen te gaan en de burgers van de militairen te scheiden. In het kader van een humanitaire actie zou dat gekkenwerk geweest zijn. Dat er huurlingen actief zijn, zag ik vorige week in Kisangani met eigen ogen : er zaten Joegoslaven in hetzelfde hotel als ik. Maar huurlingen zijn een oude traditie in Afrika, en in dit conflict vechten ze aan beide zijden.

Tijdens de hele Kivu-crisis is men altijd over de cijfers blijven redetwisten.

BONINO : Het debat over de cijfers was een vuile en vulgaire discussie. Wij werden ervan beschuldigd de cijfers te overdrijven, om er zo geld of een ander profijt uit te slaan. Ik wil de mensen toch op het hart drukken dat niemand voor zijn plezier naar een ?vakantiekamp? zoals Mugunga of Tingi-Tingi gaat. Maar niet wij waren de cijfers aan het overdrijven. Zij waren de cijfers aan het minimaliseren om een excuus te hebben om niet meer te moeten tussenkomen. Ik heb hen altijd gezegd : verspil onze tijd niet met zinloze palavers, maar stuur uw verkenningsvliegtuigen over Kivu en tél die mensen gewoon.

Feit is dat wij vroeger 1,2 miljoen Rwandese vluchtelingen in Zaïre opvingen, waarbij je altijd een foutenmarge van vijf procent moet incalculeren. Feit is ook dat er maximum 700.000 mensen zijn teruggekeerd in november : het VN-vluchtelingencommissariaat vond dat een aanvaardbare, zij het optimistische schatting. Dus bleef er ruim een half miljoen mensen zoek.

Twee maanden later zijn er inderdaad zo’n 200.000 mensen weer opgedoken uit de jungle, in de kampen van Tingi-Tingi, Amisi en Shabunda. In Tingi-Tingi dreigt een catastrofe : de sterftegraad is enorm, er is bijna geen water, en slechts voedsel voor 600 calorieën per dag. Logistiek is het een nachtmerrie : het gebied is moeilijk toegankelijk en levensgevaarlijk door de oorlog. Inmiddels zijn sommige kampen al door de rebellen aangevallen en zijn tienduizenden mensen weer voor de zoveelste keer verdreven.

Maar naast die 200.000 mensen blijven er dus nog zo’n 300.000 mensen spoorloos. Ofwel zijn zij omgekomen, ofwel overleven zij ergens in de jungle. Ik kan alleen maar het laatste hopen.

Ook in Srebenica in 1995 moest u het getouwtrek om de cijfers ondergaan ?

BONINO : Na de deportatie door de Serviërs stroomden de mensen toe in Tuzla, maar ook toen klopten mijn cijfers niet. Ik ben dezelfde dag op een vliegtuig naar Tuzla gestapt. Bleek dat er minstens tienduizend mensen vermist waren, al werd ook dat door heel wat autoriteiten in twijfel getrokken. Later konden we de massagraven blootleggen en de genocide bewijzen. Het probleem was dat de media en de hulpverleners ook toen geen toegang kregen tot Srebenica, net zoals wij nu geen toegang krijgen tot de rebellenzone in Kivu en dat is altijd zeer verontrustend. De Verenigde Naties hadden Srebenica tot veilige zone uitgeroepen, maar ze hadden er niets voor over om die veilige zone daadwerkelijk te beschermen en ook dat is een overeenkomst met de huidige crisis in Kivu.

In hun lokalen met airconditioning in New York weten ze niet meer wat in het veld gebeurt, zei u vorige week.

BONINO : Ach, ze weten het maar al te goed. Maar de geloofwaardigheid van de VN staat niet op het spel in die luchtgekoelde kantoren in New York, waar ze al tien jaar over hun hervormingen en hun budgetten praten. De geloofwaardigheid wordt wereldwijd aangetast door wat er op het terrein gebeurt. De laatste drie maanden hebben we letterlijk àlles gezien : in Kivu werden vluchtelingenkampen onder VN-vlag gebombardeerd ; in Tanzania werden vluchtelingen onder VN-vlag gedwongen teruggestuurd ; in Burundi werden onder VN-vlag teruggekeerde vluchtelingen van elkaar gescheiden, in concentratiekampen gestopt en zelfs vermoord.

Is de huidige afzijdigheid van de Verenigde Naties te wijten aan Amerikaanse druk ?

BONINO : Ik ben zeer ontgoocheld door de VN-Veiligheidsraad. Zij beschikken over veel meer informatie dan ik, en toch hebben ze de multinationale interventiemacht zomaar afgeblazen zonder enig debat. Enerzijds omdat de Amerikanen druk uitoefenden, anderzijds omdat Europa te zwak was. Europa heeft wel een speciale gezant voor de Grote Meren aangesteld, maar toch was die problematiek geen prioriteit. Alleen België bleef daarop hameren.

De waarheid is dat wij ons nog altijd achter Amerikaanse rug verschuilen als er in de wereld opgetreden moet worden. Dan moeten wij achteraf ook niet alle schuld op hen afwentelen. Na de slechte ervaringen in Joegoslavië, het Midden-Oosten en Centraal-Afrika, zouden wij die vicieuze cirkel eindelijk eens moeten doorbreken. Europa moet zijn verantwoordelijkheid opnemen en een eigen buitenlands beleid en veiligheidsbeleid ontwikkelen.

Is uw humanitair beleid een alibi voor het ontbreken van een buitenlands beleid ? Het is gemakkelijker een cheque uit te schrijven dan politiek op te treden.

BONINO : Dat is misschien wat sommigen wel willen : de humanitaire hulp gebruiken als alibi om niet te moeten tussenkomen. Maar als wij niét helpen, sterven er alleen maar nog meer mensen, en daarvoor wil ik ook niet kiezen. Het probleem is niet dat de hulpverleners aanwezig zijn, het probleem is dat de politieke en militaire schakels afwezig zijn. Ik zeg altijd dat wij een dubbele taak hebben : enerzijds zo efficiënt mogelijk helpen, anderzijds onze ogen wijd openhouden en onze stem verheffen. Wij komen altijd achteraf het vuur blussen en de slachtoffers redden zoals de brandweer, maar we kunnen wél op tafel kloppen en eisen om de brand te voorkomen.

De humanitaire machine is ook erg kwetsbaar : om ze stil te leggen, volstaat het enkele hulpverleners te vermoorden, zoals in Rwanda en elders steeds meer gebeurt ?

BONINO : Men wil geen soldaten uitsturen omdat dat te gevaarlijk is, maar men wil wél dat de hulpverleners als martelaars gaan sterven. Er is een tijd geweest dat Rode-Kruismensen onaantastbaar waren, maar dat lijkt definitief voorbij. Ik wil in de nabije toekomst de vraag voorleggen of hulpverleners geen diplomatieke status moeten krijgen. Dan weet iedereen, die hen als doelwit uitkiest, dat ze een groot diplomatiek schandaal riskeren. Er worden veel minder ambassadeurs vermoord.

Uw commissariaat geeft wat sociaal profiel aan de Europese Unie, die vooral een imago heeft van markt, geld en economie. Leidt dat niet tot dezelfde kloof die in België tot de Witte Mars heeft geleid ?

BONINO : De identiteitscrisis van de Europese Unie is dat het een economische macht is zonder politieke of sociale verantwoordelijkheid.

Ik heb in Brussel de Witte Mars gevolgd, want ik kon mezelf er niet van weerhouden om te gaan kijken. Het is duidelijk dat de klassieke politieke partijen de mens te veel economisch benaderen, alsof hij een wandelende bankrekening is. Het is evident dat de mens erg om zijn welvaart begaan is, maar hij heeft ook zijn emoties en hij wil ook een soort morele leiding.

De traditionele politici vergeten bovendien dat onze aloude democratie een dynamisch proces is, waar voortdurend aan moet worden gewerkt, of anders valt het stil. Kijk hoe de mensen in Belgrado al drie maanden storm lopen voor iets wat ze nooit hadden, democratie, terwijl wij dat allemaal voor vanzelfsprekend nemen.

Gaat België nu uw vaderland Italië achterna ?

BONINO : Ik hoop dat België het Italiaanse voorbeeld niet volgt, maar er juist zijn conclusies uit trekt. Het probleem is dat België en Italië een gelijkaardig proportioneel verkiezingsstelsel hebben, wat maakt dat je veel partijen hebt en voortdurend compromissen moet maken.

Hoe komt u, als radicaal, in deze airconditioning-lokalen van de Europese Unie terecht ?

BONINO : Ik zit al erg lang in het Italiaanse en Europese parlement, en daar was er ook airconditioning. Maar omdat onze partij de Berlusconi-regering steunde, besloot hij uiteindelijk om mij tot commissaris aan te stellen. De Radicale Partij is al twintig jaar erg actief op internationaal vlak. Ik weet niet of Berlusconi er nadien geen spijt van gekregen heeft, maar in elk geval : ik dank hem zeer. Ik ben de eerste Radicaal op zo’n positie. Ik heb toch al laten blijken dat ik hier géén technocraat geworden ben, maar de Europese Commissie kan gebruiken voor wat ik wil. En vanop deze positie blijf ik net als vroeger voor mijn oude dada’s ijveren, zoals de bevrijding van Tibet en de verdrijving van dictators zoals Fidel Castro. Het leven loopt soms zeer vreemd.

Chris De Stoop

De hel van Tingi-Tingi : honderdduizenden mensen werden schaamteloos in de steek gelaten.

De rebellen lijven vijfduizend verse kindsoldaten in, terwijl Kinshasa de vijftienjarigen onder de wapens roept.