Vanaf 2006 moet Polen een groot deel van Europa’s oostgrens controleren. Het land heeft te kampen met corruptie en een groeiend aantal illegale migranten uit Centraal-Azië. Maar als de Polen te streng optreden en de grens zo goed als dichtmetselen, dreigt in Oekraïne een sociale en humanitaire ramp.

Of er langs de grenspost bij Gronowo veel gesmokkeld wordt, vragen we. Hij lacht. ‘Niemand gaat toch over de weg!’, zegt hij. ‘Zie je die kade aan de overkant? Drie keer per dag vertrekken daar twee boten naar Kaliningrad. Een kleine snelle en een grote langzame. Dag na dag zitten ze afgeladen vol. Met mensen mét en mensen zonder visum. Sigaretten kopen – dat is de boodschap en daarvoor hoeven ze het schip zelfs niet uit te komen. Het prijsverschil is enorm. Een pakje sigaretten kost in Rusland ongeveer 3 zloty. In Polen kost het goedkoopste al 6,5 zloty (1,3 euro). De douane? Die wéét dat er gesmokkeld wordt. Geregeld voert ze ook controles uit. Maar het zijn allemáál smokkelaars. Alleen pechvogels worden gevat.’

De Nederlander Frank V. woont sinds een paar jaar in Frombork, een dorpje op zo’n tien kilometer van de grens met het Russische Kaliningrad. Een mooi en vreedzaam oord. Copernicus liet er ooit een planetarium aanleggen. Frank V. baat er met zijn echtgenote en ex-poetsvrouw een café uit aan de rand van het dorp. ‘De werkloosheid bedraagt hier wel 40 procent. Smokkelen is een lucratieve bezigheid.’

De verhalen zijn in Polen alom bekend. Sigarettensmokkel komt het vaakst voor aan de grens met Kaliningrad. Maar ook aan de Oekraïnse en de Wit-Russische grens wordt aardig wat afgesmokkeld. Treinen, waarvan sommige voorzien zijn van dubbele wanden, verbinden de ene grensstad met de andere: een bekende smokkeltrein is die van Bialystock naar het Wit-Russische Vavkavysk. Treinreizigers spreken er onderling af wanneer het hun beurt is om nog eens de grens over te steken. Voor velen is het hun belangrijkste bron van inkomen. De werkloosheidsgraad ligt in het oosten van Polen trouwens bijzonder hoog. In sommige dorpen bedraagt die 30 procent of meer. Vanwege zijn lage ontwikkelingsgraad werd de streek zelfs ooit Polen B genaamd.

De lonen liggen er ook bijzonder laag. ‘Die omstandigheden moedigen de corruptie bij de grensambtenaren alleen maar aan’, zegt Jerzy Holzer, tot voor kort directeur van het Institute for Politics van de Polish Academy of Science in Warschau. ‘Een gemiddelde grenswachter verdient maximaal 1000 euro per maand, terwijl er met smokkel miljoenen te verdienen is. Wat corruptie betreft, lijkt Polen wel de rol van Italië in Europa te zullen overnemen. Een verklaring is wellicht dat het land samen met de Baltische staten nog zeer sterk verbonden is met Rusland. Het corruptieprobleem is veel minder groot in Hongarije, Tsjechië en Slowakije.’ Vorige maand nog zijn meer dan 40 grenswachters geschorst omdat ze van corruptie verdacht werden. Maar het probleem blijft sluimeren.

Van west naar oost is er de handel in gestolen auto’s. Maar vergeleken met halfweg de jaren negentig is hun aantal fel gezakt. Vanuit het oosten worden vooral dvd’s, drugs, alcohol en sigaretten massaal over de grens gevoerd. Vaak keren westerse producten gesmokkeld naar hun land terug. Producenten voeren merksigaretten uit naar Rusland waar ze nog geen 50 cent kosten. Ze komen terug naar Duitsland waar ze verkocht worden tegen wel 3 euro, of naar het Verenigd Koninkrijk waar de sigaretten het duurst zijn. Sigarettensmokkel is niet langer een louter Pools probleem. Sinds de toetreding komen ze ook makkelijker terecht in andere Europese lidstaten.

Is de oostelijke grens dan zo poreus? ‘Ik vraag me af of de huidige Europese buitengrenzen wel even goed beveiligd zijn’, riposteert luitenant-kolonel Andrzej Wojcik, die een divisie vertegenwoordigt van 1800 grenswachters aan de Oekraïnse grens. Hij leidt me rond in Dorohusk – zowat de drukste overgang aan de Oekraïnse grens.

Huntington-grens

De rode streep die dwars over het voetpad loopt op de brug mag niet gefotografeerd worden. We mogen er zelfs amper overheen stappen. ‘Verboden!’, roept Wojcik als iemand een foto wil maken van de Oekraïnse kant van de grens. ‘Er zijn geen overeenkomsten daaromtrent met Oekraïne’, zegt hij. Lada sedans, kevertjes, oude Volkswagens staan bumper aan bumper op de brug. ‘Vijf uur lang al’, zeggen twee Oekraïnse twintigers. Ze zijn werkloos. Een paar keer per week komen ze naar Polen ‘om handel te drijven’, beweren ze. Ze kopen er materiaal aan dat ze elders in Polen tegen een hogere prijs weer aan de man brengen.

‘Erg lang bestaat de handel tussen Polen en zijn vroegere bondgenoten van het sovjetblok (Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland (Kaliningrad), nvdr) nog niet’, zegt Wojcik. Vóór 1989 – toen de Sovjet-Unie in elkaar klapte – moet Dorohusk er vrij verlaten hebben bijgelegen. De brug waar we overheen lopen, was nog niet gebouwd. De hele oostgrens van Polen telde slechts twee overgangspunten. Grensverkeer was er nauwelijks. Hoe kon het ook? Reizen werd niet aangemoedigd. En handel drijven net over de grens zou niet veel hebben opgeleverd: er waren niet die grote prijsverschillen. ‘De Poolse grenscontrole is pas opgericht in 1991’, zegt Wojcik die vóór die tijd bij het Russische grensbeschermingsleger diende. ‘Van toen af konden we naar het Westen reizen. Maar de bewegingsvrijheid zette meteen ook de poort open naar de georganiseerde misdaad. Smokkel van alcohol, sigaretten, sacrale kunstvoorwerpen, juwelen en vooral: mensenhandel.’

Om de criminaliteit onder controle te krijgen en met het oog op de Europese toetreding werd de controle aan de grenzen opgedreven. Er werden 29 grensstations neergepoot. De helft ervan is bestemd voor het autoverkeer, de andere helft moet de treinen doorlichten. En er komen nog nieuwe grensposten bij. Ook het aantal grenswachters is al aanzienlijk toegenomen – voor alle grenzen samen zijn er 16.000 grenswachters. ‘Tegen 2006 worden er nog eens 3000 extra manschappen aangenomen’, verzekert Wojcik.

Een investering in veiligheid, zo lijkt het. Maar de bevolking vreest dat er een nieuw IJzeren Gordijn zal worden opgetrokken. Als Polen in 2006 (de voorlopige streefdatum) officieel lid wordt van de groep van Schengen-landen vallen de Europese interne grenscontroles voor de Polen volledig weg en kunnen ze zonder paspoort reizen. De buitengrens wordt dan pas een échte oostgrens voor Europa. Sommigen vrezen ervoor dat de grens een scheidingslijn wordt tussen twee culturen. Een Huntington-grens, zoals de Duitse auteur Roland Freudenstein het verwoordt. De ‘armoedegrens’ tussen de oude en de nieuwe lidstaten zou geleidelijk aan verdwijnen. Maar een nieuwe lijn zou zich aftekenen tussen Europa en de niet-Europese vroegere oostbloklanden. Tussen hen zou een ‘botsing van beschavingen’ ontstaan, naar de idee van Sa-muel Huntington. Oekraïne of Wit-Rusland zouden in die gedachtegang nog lid kunnen worden van de Europese Unie – Polen steunt hun toetreding. Maar voor Rusland is dat een groot vraagteken. Rusland diende zijn kandidatuur trouwens ook niet in. De vraag rijst trouwens of iemand die ooit zou aanvaarden.

Radioactief

Wojcik neemt ons mee naar een radiometrische poort op de brug. ‘Met dit systeem kunnen radioactief mate-rieel en bepaalde explosieven naar verluidt zonder uitzondering worden opgespoord’, zegt hij. Het is al een tijdlang in gebruik: producten uit de streek van Tsjernobyl werden er op hun radioactiviteit getoetst. Nu komt het toestel ook van pas in de strijd tegen het terrorisme. ‘Het wérkt’, zegt Wojcik. ‘Twee jaar geleden hebben we na een signaal van deze poort een hele trein geëvacueerd. Niets uit de hele bagageruimte, geen enkele koffer of tas bleek radioactief. We vermoedden dat een passagier radioactief materiaal moest hebben ingeslikt. Achteraf gezien, bleek dat het toestel alarmeerde bij een persoon die een isotopenkuur volgde voor een aandoening!’

De boodschap is duidelijk: de grensposten kom je niet zomaar voorbij. Maar de Poolse oostgrens is heel lang en ze vormt een invalsweg naar het Westen. ‘Het grote gevaar is de groene grens, die bestaat uit de rivier, de Bug, en de kilometersbrede wouden en bossen’, aldus Wojcik. Om die te bewaken, beschikken de grenswachters over motorvoertuigen, een patrouillevliegtuig, sneeuwkatten, een helikopter, 4×4’s en gesofistikeerde nachtkijkers met warmtegevoelige camera’s die tot op kilometers afstand menselijke temperatuur kunnen opsporen. ‘Grenswachters liggen 24 uur op 24 op de loer. Maar een volledige dekking van de grens is niet mogelijk’, aldus Wojcik. Vooral de grens met Oekraïne, die 535 kilometer lang is, wordt druk gefrequenteerd door mensensmokkelaars. Ze vormt de kortste weg voor vluchtelingen uit Centraal-Azië.

In zijn kantoor toont Wojcik videobeelden van hoe migranten worden opgepakt. Het is 22.50 uur, een donkere nacht. Een groep van 47 Afghanen tracht langs het bos de grens met Oekraïne over te steken. Maar thermosensitieve camera’s en nachtkijkers die op de 4×4’s bevestigd zijn, hebben ze weten op te sporen. ‘Mensenhandelaars proberen alle middelen uit’, zegt Wojcik. ‘Een paar jaar terug trachtten 23 Afghanen per helikopter het land binnen te dringen. Maar toen ze wilden landen, werden ze meteen gevat.’ In 2003 pakte de divisie van Wojcik 500 illegalen op en nog eens 100 mensenhandelaars. In 2002 waren het er 400, samen met 100 begeleiders. Doorgaans ging het om mensen afkomstig uit India, Pakistan, Afghanistan, China en Vietnam.

Wojcik ziet een verschuiving in de patronen van de mensenhandel. Begin jaren negentig ging het slechts om enkelingen: mensen die zonder begeleiders uit de voormalige Sovjet-Unie afzakten. Maar toen criminelen begrepen hoeveel geld het hen kon opleveren, organiseerden ze mensensmokkel uit Azië en Afrika op grote schaal. Ze loodsten migranten door Rusland, van daaruit stuurden ze hen twee richtingen uit: naar Wit-Rusland en naar Oekraïne. De groep naar Oekraïne is de jongste tijd veel groter geworden. En ze reizen steeds vaker te voet en zonder documenten, terwijl ze vroeger valse documenten toegestopt kregen in de buurt van de Poolse grens of zich moesten verbergen achter valse wanden in auto’s of treinen. Het risico is blijkbaar te groot om gevat te worden.

Hun sporen trachten ze nochtans systematisch uit te wissen. Wie gevat wordt en een spoor heeft nagelaten, moet immers meteen terug naar waar hij vandaan komt. ‘Om niet getraceerd te worden, rollen sommigen zich met een tapijt over de prikkeldraad en over de grond, of ze klauteren in elkaars nek. Ooit pakten we drie mensen op, maar we vonden slechts één spoor. Een héél diep spoor – een van hen had de andere twee de grens overgedragen.’ Zeker, de grenswachters kennen de technieken om de sporen na te trekken. Een deel daarvan leerden ze van de Amerikaanse Shadow Wolves, indianen die officieel als grenswachter werken aan de grens met Mexico en de Polen vorig jaar een training kwamen aanbieden.

‘Het klinkt misschien cynisch’ zegt Wojcik, ‘maar mensenhandel is goedkoper geworden. Terwijl de vluchtelingen vroeger 20.000 dollar aan hun mensenhandelaars moesten betalen, betalen ze nu nog ‘slechts’ de helft. Het transportmiddel bepaalt vaak hoeveel de rit kost. Mensen moeten steeds vaker 100 kilometer te voet afleggen om niet gevat te worden’, zegt hij. ‘Het is een gevolg van de toenemende concurrentie op de markt’, klinkt het op het hoofdkwartier. ‘Meer en meer mensen weten dat het gemakkelijk verdiend geld is. De straffen in Polen zijn in de praktijk bovendien soms minder streng dan voor georganiseerde drugssmokkel.’ Maar ze zijn het erover eens: de mensensmokkel uitroeien, kunnen ze niet, maar ze hebben het probleem onder controle. Polen is klaar om de nieuwe oostgrens van de Europese Unie tegen illegale migranten af te schermen.

Oekraïne vreest zelfs dat de grens te ondoorlaatbaar wordt en dat het achterblijft met het probleem. ‘Een deel van de migrantenstroom heeft zich al verplaatst naar de grens met Slowakije en Hongarije, precies omdat de Poolse grenscontrole de jongste tijd is verstrengd’, zegt Janusz Gaciarz van de Poolse permanente vertegenwoordiging bij de Europese Unie in Brussel. ‘Een ander deel migranten verzamelt zich inderdaad in Oekraïne. Ze slagen er niet in om de grens over te steken, of ze werden teruggestuurd.’ Oekraïne moet opdraven voor de repatriëring ervan.

De toestroom van migranten in Oekraïne is niet gering: 400.000 (!) per jaar, van wie een deel erin slaagt tot het Westen door te dringen. Maar de anderen blijven rondhangen in Oekraïne. Geografisch gezien, ligt het land pal op de kortste weg vanuit Centraal-Azië. Bovendien is de oostelijke grens van Oekraïne zeer poreus. ‘Er is geen fysieke demarcatie van de grens met Rusland’, aldus Gaciarz. De respectieve presidenten Leonid Koetsjma en Vladimir Poetin ondertekenden de grensovereenkomst tussen de twee landen amper twee jaar terug. ‘Bovendien wordt van de zowat 600 wegen die de landen met elkaar verbinden, slechts de helft gecontroleerd.’ Terwijl vroeger Polen, Slowakije, Tsjechië en Hongarije als bufferstaten fungeerden, is die rol nu weggelegd voor Oekraïne. Het nu al zwakke sociale systeem dreigt er helemaal ontwricht te raken. De grenscontrole met Polen werkt als een dam. Zonder doorstroming dreigt Oekraïne overspoeld te raken.

Door Ingrid Van Daele

Vanuit het oosten worden vooral dvd’s, drugs, alcohol en sigaretten massaal over de grens gevoerd.