Marc Dutroux is een psychopaat. Maar hij is niet de enige in ons land. Een wetenschappelijk verhaal over zogenaamde ‘valsspelers’: de monsters onder ons.
Meer informatie over de zaak-Dutroux vindt u op www.knack.be in de sectie dossiers.
Het was onverklaarbaar, zelfs voor hemzelf. Een Belgische arts – gerespecteerd, goede praktijk, mooie vrouw, gelukkig gezin – speelde lange tijd regelmatig seksuele spelletjes met zijn negenjarige buurmeisje. Na zijn arrestatie werd hij onderworpen aan een psychiatrisch onderzoek. Dat leverde evenmin een verklaring voor zijn gedrag op. De experts konden alleen besluiten dat iemands seksueel leven ingewikkeld in elkaar kan zitten.
Een tiental jaren geleden liet een andere Belg, uiterst aangenaam in de omgang, zich twee keer betrappen op verregaand seksueel sadisme. Hij beschreef na zijn arrestatie hoe zijn slachtoffers ‘non-subjecten’ werden, zodat hij er volstrekt geen gevoelens meer voor koesterde. Zijn inlevingsvermogen – zijn empathie – was tijdelijk verdwenen. Omdat hij zo’n liefhebbende echtgenoot en goede vader was, verliet zijn vrouw hem niet. Hij werd twee jaar geïnterneerd. Vandaag zou hij minstens vijftien jaar krijgen.
In diezelfde periode werd de voorheen als volstrekt normaal ervaren dader van een seksueel sadistische poging tot doding, waarvan het slachtoffer op het nippertje gereanimeerd kon worden, tot tien jaar veroordeeld. Voor een strafrechter maakt het een groot verschil of er al dan niet een dode in het spel is, voor een psychiater blijft dat hetzelfde, want een psychopathische dader maakt zelden een onderscheid tussen leven en dood. In de huidige maatschappelijke context zou die laatste man levenslang gekregen hebben.
De boodschap is duidelijk: zelfs in de beminnelijkste buurman of -vrouw kan een psychopaat schuilen. Het seksuele aspect is overigens geen specifieke eigenschap van psychopaten. Een jonge Belgische vrouw vermoordde in twee weken tijd haar twee kinderen. Nog voor de moord op het tweede kindje zette ze het speelgoed van het eerste bij het groot huisvuil. Er werd nooit een duidelijk motief voor deze daad blootgelegd. De vrouw werd een paar jaar geïnterneerd – in dit kader kunnen vrouwen op meer clementie rekenen dan mannen.
AFBLAFFENDE STRAFPLEITERS
Psychopaten zijn van alle tijden en komen in alle culturen voor. Ze gedijen bij uitstek in grote, anonieme gemeenschappen, zoals steden, maar bestonden ook op het middeleeuwse platteland, waar ze als zwerver van dorp naar dorp trokken of zich aansloten bij rovers en eventueel – als ze echt moesten vluchten – bij piraten. Een wetenschappelijke analyse van het verschijnsel psychopathie maakt duidelijk dat we ermee zullen moeten leren leven. Het lijkt uitgesloten een maatschappij vrij van psychopaten te maken.
In alle omstandigheden zal drie tot vier procent van de mannen en minder dan één procent van de vrouwen op zijn minst een aantal psychopathische trekken vertonen. Die kunnen ogenschijnlijk banaal zijn – wetenschappers noemen psychopaten tegenwoordig trouwens liever sociopaten. Een bedrijfsleider die er geen graten in ziet om mensen op straat te gooien, een sporttrainer die zijn discipelen graag afbeult, een strafpleiter die met zichtbaar genoegen argeloze getuigen afblaft – wetenschappelijk-technisch gesproken kunnen ze allemaal als (licht) psychopathisch worden beschouwd.
Het latente voorkomen van een vrij verspreide psychopathische aanleg in een maatschappij wordt duidelijk in extreme omstandigheden, zoals tijdens een oorlog, wanneer alle remmen losgelaten worden. Volgens sommige bronnen zijn bij de inval van de Russen in Duitsland, op het einde van de Tweede Wereldoorlog, twee miljoen vrouwen verkracht en ongeveer honderdduizend mensen zonder duidelijke reden gedood. Tijdens de genocide in Rwanda bleken veel gewone mensen ineens in staat te moorden. Ieder van ons kan psychopathische trekjes dragen.
Soms kunnen ogenschijnlijk normale burgers in hun dagelijkse levenssfeer in een vlaag van waanzin gruwelijke dingen doen. In ons land is nog niet zo lang geleden een man veroordeeld die een jong meisje anaal had verkracht en vervolgens met messteken afgemaakt, en een andere die drie mensen met een hamer had doodgeslagen. Zaken die weinig beroering veroorzaakten in vergelijking met de mediahysterie sinds de arrestatie van Marc Dutroux.
Veel mensen zijn in staat tot een eenmalige gruweldaad. Maar wie één keer hervalt, zal meestal blijven hervallen, en verraadt dan ook een fundamenteel psychopathische aanleg. In onze gevangenissen zit een man van bijna zestig die sinds 1964 ernstige seksuele delicten pleegt. Telkens wanneer hij vrijkomt – de volgende keer in 2005 – hervalt hij. Volgens psychiaters een mooi bewijs van de stelling dat er een brede kloof kan gapen tussen de strafrechtelijke aspecten van een zaak en de psychologische. Sommige mensen kunnen beter niet meer op vrije voeten komen.
Wetenschappers maken graag het onderscheid tussen twee types psychopaten: primaire en secundaire. Primaire psychopaten zijn het, secundaire worden het. Algemene kenmerken van psychopaten zijn onverantwoord en onvoorspelbaar gedrag, een chaotische levensstijl, egocentrisme, impulsiviteit en het onvermogen om duurzame sociale relaties aan te gaan. Psychopaten hullen zich vaak in een oppervlakkig laagje charme, dat moet verbergen dat ze volstrekt geen sociale emoties (zoals liefde, schaamte, schuld, empathie of berouw) kennen. Intellectueel zijn ze zelden gehandicapt, zodat ze consequent kunnen liegen en bedriegen, en schaamteloos het vertrouwen van andere mensen kunnen misbruiken. De meeste psychopaten zijn zich bewust van de discrepantie tussen hun gedrag en wat de maatschappij van hen verwacht, maar dat lijkt hen niet te deren: dat is het probleem van de maatschappij.
GASTHEER VAN EEN TALKSHOW
Secundaire psychopaten moeten een minstens lichte aanleg hebben, maar die wordt meestal pas geactiveerd onder druk van hun levensomstandigheden. Een schoolvoorbeeld is de jongeman die jarenlang seksueel misbruikt werd door de pastoor bij wie hij inwoonde, en die opeens een sadistische moord met pedofiele inslag pleegde. Mogelijk horen ook de twee broers die vorig jaar in een café drie mensen voor een habbekrats vermoordden, in deze categorie. Het betreft vaak mannen in marginale omstandigheden die worden geconfronteerd met moeilijkheden om aan respect, geld en – vooral – partners te raken. Meestal komen ze uit een verstoord familieleven met gewelddadige inslag (dronkenschap, seksueel en ander fysiek misbruik). Arme, grote gezinnen met weinig perspectieven in een stad zijn de beste voedingsbodem voor secundaire psychopaten.
In tegenstelling tot secundaire psychopathie, waarvan de frequentie fluctueert in tijd en ruimte, komt primaire psychopathie waarschijnlijk altijd en overal ongeveer even frequent voor. Het is ook niet gebonden aan cultuur of status: psychopaten uit hogere sociale klassen vallen altijd in deze categorie. De enige manier om te voorkomen dat deze mensen in crimineel gedrag vervallen, is ernaar streven dat ze een leven kunnen leiden waarin hun extravagante drang naar kicks en opwinding op een aanvaardbare manier bevredigd wordt. Voorbeelden van psychopathie-opvangende beroepsactiviteiten uit de vakliteratuur zijn: schrijver, acteur, stuntman, gastheer van een talkshow, diskjockey en ontdekkingsreiziger.
Studies wijzen uit dat psychopathie al vroeg in een leven zichtbaar kan worden. Hoewel meer dan de helft van de jonge delinquenten erin slaagt uit de wurggreep van de criminaliteit te ontsnappen, is crimineel gedrag als tiener de beste voorspeller van wie als volwassene in een misdadige sfeer zal terechtkomen. De gemiddelde leeftijd waarop psychopaten hun eerste afwijkende trekjes vertonen, is acht à negen jaar. Dat er een genetische basis achter psychopathie zit, blijkt uit het feit dat veertien procent van de biologische verwanten van klinisch onderzochte psychopaten eveneens een psychopathische aard hebben. Sommige families zijn psychopathisch bezwaard.
Zo’n genetische basis suggereert dat een psychopathische neiging meetbaar moet zijn. Psychopaten blijken inderdaad hoge concentraties van de prikkeloverdrager dopamine en lage concentraties van de fysiologische tegenhanger serotonine in hun hoofd te hebben, en lage concentraties van het stresshormoon adrenaline in hun lichaam. Het ritme van hun hartslag is een stuk lager dan bij normale mensen. Psychopaten hebben bijgevolg veel sterkere stimuli nodig om ‘opgewonden’ te raken dan anderen.
Sommige hersenafwijkingen, zoals tumoren, kunnen agressief gedrag uitlokken. Hersenscans hebben uitgewezen dat psychopaten een andere structuur van de temporale cortex – de voorhoofdskwabben – hebben dan gewone mensen. Ook de hippocampus, die een rol speelt bij de regulatie van agressie en angst, functioneert anders bij psychopaten. Recent onderzoek wees zelfs uit dat er een onderscheid is in de hersenstructuur van psychopaten die gepakt worden en zij die erin slagen uit de gevangenis te blijven. Bij de eerste groep is de rechterhelft van de hippocampus verhoudingsgewijs veel groter dan de linkerhelft, waardoor ze minder gevoelig zouden zijn voor aanwijzingen die tot arrestatie kunnen leiden. De tijd lijkt niet meer veraf dat een hersenscan zal volstaan om een duidelijke diagnose van psychopathie te stellen.
EEN FILANTROPISCH HONORARIUM
Nu al bestaan er tests om primaire psychopaten van secundaire te onderscheiden. Belangrijk, want primaire psychopaten zullen, eenmaal uit de gevangenis ontslagen, bijna gegarandeerd hervallen. Tenzij ze – uitzonderlijk – mentaal zo sterk staan dat hun afkeer van het primitieve gevangenisleven groot genoeg is om hun psychopathische neigingen onder controle te houden. Marc Dutroux behoort duidelijk niet tot die categorie. Begin april 1992 werd hij vervroegd vrijgelaten, na een veroordeling tot een gevangenisstraf van dertien jaar en zes maanden voor de ontvoering en verkrachting van vijf meisjes tussen elf en negentien jaar oud.
Dutroux had zich voorbeeldig gedragen in de gevangenis, en zowel de gevangenisdirectie, een afvaardiging van het gevangenispersoneel als de ‘antropologische dienst’ van de gevangenis hadden zich positief uitgelaten over een vervroegde vrijlating. Alleen de procureur-generaal en een team van externe deskundigen hadden negatief geadviseerd, wegens het ‘verontrustende psychopathische en perverte karakter’ van Dutrouxs misdaden. Deze vrijlating werd na Dutrouxs nieuwe arrestatie in 1996 een belangrijke motivatie voor een hervorming van onze justitie.
Tegenwoordig kan het Belgische gevangeniswezen een beroep doen op 140 psychologen, die alle gedetineerden met een straf van meer dan drie jaar gedetailleerd screenen – tien jaar geleden waren dat in totaal maar tien psychologen. Het blijft echter vreemd dat een verdachte pas een diepgaand psychologisch onderzoek krijgt ná een veroordeling. De rapporten die tijdens een gerechtelijk onderzoek worden gemaakt, blinken dikwijls uit door banaliteit en oppervlakkigheid, omdat de experts voor een door sommigen als ‘filantropisch’ omschreven honorarium moeten werken, dat ze in een privé-praktijk in twee uur tijd kunnen verdienen. Een expert voor een gerechtelijk onderzoek maakt een verslag, een psychiater van het gevangeniswezen maakt echt een profiel – een wereld van verschil.
Zo zouden recente tests uitwijzen dat zesvoudig moordenaar Freddy Horion, die al jaren vraagt om een voorwaardelijke invrijheidsstelling en die zich in de gevangenis behoorlijk gedraagt, niet in staat mag worden geacht om zich op een normale manier vrij in de maatschappij te bewegen. Sinds het debacle na de vervroegde invrijheidsstelling van Dutroux is men trouwens strenger geworden. Ons land had de jongste decennia de reputatie minder repressief te zijn dan bijvoorbeeld Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Sommige magistraten waren echt laks. Er is het geval geweest van een rechter die aan de dader van een zwaar seksueel misdrijf vroeg wat hij voor hem kon doen, waarop de man zelf antwoordde dat er geen oplossing was voor zijn probleem.
Tot voor kort zaten er in onze gevangenissen vijf mensen die gegarandeerd nooit meer zullen vrijkomen, nu is dat aantal al tot vijftien opgelopen. Toch blijft het bizar dat Michel Bellen, de Wurger van de Linkeroever, destijds niet dezelfde massale maatschappelijke mobilisatie voor meer veiligheid en gerechtigheid uitlokte als Marc Dutroux, hoewel hij drie vrouwen om seksuele redenen wurgde – de derde vlak na zijn voorwaardelijke invrijheidsstelling in 1982. Onze maatschappij is sinds de jaren tachtig gevoeliger geworden voor veiligheid, en gevoeliger voor slachtoffers: de beelden van Sabine en Laetitia die voor de camera’s uit de krocht van Dutroux werden gehaald, lieten niemand onberoerd, en de acties van de ouders van Dutrouxs slachtoffers hielden de zaak in het nieuws.
Mogelijk speelt een biologisch element een rol in het verklaren van de zware reactie op Dutrouxs misdaden. De wetten van de evolutie zeggen dat we sowieso rekening moeten houden met de aanwezigheid van een klein aantal psychopaten in de maatschappij. De natuur experimenteert voortdurend met vreemde genencombinaties die onaangepast kunnen lijken, maar dat niet noodzakelijk zijn voor hun dragers. Voor een psychopaat is zijn gedrag de meest aangewezen manier om zich te manifesteren. Wat meteen betekent dat psychopathie biologisch gesproken niet per definitie een ‘afwijking’ is, maar een door de meesten als onaanvaardbaar beschouwde natuurlijke overlevingsstrategie kan zijn.
DE SERIEMOORDENAAR VAN BERGEN
Elk sociaal systeem is vatbaar voor ‘valsspelers’ die groot genetisch voordeel halen uit hun gedrag (zie kaderstuk: het gevangenendilemma). Maar als de valsspelers te talrijk worden, keert de maatschappij zich tegen hen. In de natuur komt alles in cyclussen, dus ongetwijfeld ook de tolerantie ten opzichte van wat in de wetenschappelijke vakliteratuur cheaters heet. Dutroux versnelde een neiging tot grotere intolerantie die al voor zijn arrestatie was ingezet. Omdat hij zo veel in beeld kwam in het nieuwe, flitsende medialandschap en omdat hij een gepatenteerde recidivist was, versterkte hij de indruk dat valsspelers te veel de vrije hand kregen. De maatschappij nam dat niet langer, mobiliseerde massaal en kreeg een onderzoekscommissie mét witte ridder als catharsis.
We hebben nog maar net die andere seriemoordenaar, Andras Pandy, verteerd. We krijgen met grote regelmaat de lijst voorgeschoteld van verdwenen kinderen die nooit teruggevonden werden. En niet iedereen is de seriemoordenaar van Bergen vergeten, die eind jaren negentig minstens vijf vrouwen vermoordde, in stukken sneed en achterliet op plaatsen met symbolische namen, zoals het riviertje de Haine (de haat) en de Chemin de l’Inquiétude (de ongerustheid). De man werd nooit gepakt.
Dirk Draulans, Joël De Ceulaer
De tijd lijkt niet meer veraf dat een hersenscan zal volstaan om een duidelijke diagnose van psychopathie te stellen.
Drie tot vier procent van de mannen vertoont op zijn minst een aantal psychopathische trekken.
