Adolf Hitler droomde van een nucleaire bom waarmee hij de oorlog moeiteloos kon winnen. De sleutel tot die wonderbom lag in een waterstoffabriek in het Noorse bergplaatsje Vemork. Doorheen heel WO II trachtten de geallieerden die plannen te verhinderen. The Heavy Water War, de meest succesvolle Noorse tv-serie ooit, brengt die bewogen geschiedenis opnieuw tot leven. ‘De Duitsers durven de reeks niet te vertonen.’
De nacht van 27 op 28 februari 1943. In het Noorse plaatsje Vemork vriest het stenen uit de grond. Meters sneeuw bedekken de steile hellingen. Op de 75 meter lange robuuste smeedijzeren hangbrug naar de waterkrachtcentrale patrouilleren zwaarbewapende SS’ers. De waterkrachtcentrale is de grootste ter wereld. Ze wordt aangedreven door de 104 meter hoge waterval Rjukanfossen en zorgt voor elektriciteit voor de waterstof- en kunstmestfabrieken van Norsk Hydro in Vemork en in Rjukan, een industriestadje verderop in de vallei.
De helling rond de waterkrachtcentrale en de fabriek ligt bezaaid met mijnen. Alleen de spoorweg naar Rjukan is mijnenvrij: langs daar worden niet alleen containers waterstof, maar ook vaten met het magische bijproduct ‘zwaar water’ naar het stationnetje van Mæl getransporteerd. Daar worden de wagons met chemische lading op een veerboot gezet die naar Tinnoset vaart. Van daar sporen de zwaarwatertreinen onder escorte van de SS verder richting Duitsland, naar het Kaiser Wilhelm Institut für Physik in Berlijn. Geleerde koppen werken er onder leiding van Nobelprijswinnaar Werner Heisenberg naarstig aan de ontwikkeling van een nieuwe superkrachtbron: nucleaire energie. Heisenberg is ervan overtuigd dat zwaar water onmisbaar is voor de opwekking van kernenergie. De enige fabriek ter wereld waar zwaar water geproduceerd wordt, is die van Norsk Hydro in Vemork. Adolf Hitler en zijn entourage dromen van een compacte nucleaire bom waarmee ze een stad als Londen integraal in as kunnen leggen. De ontwikkeling van kernenergie heeft daarom absolute voorrang.
Operatie Gunnerside
Zes gewapende mannen sluipen in de duisternis langs de spoorweg naar de waterstoffabriek. Ze dragen een Brits uniform. De eerste twee stellen zich verdekt op, de vinger aan de trekker. De vier anderen dringen het gebouw binnen. Een van hen is de 23-jarige Joachim Rønneberg. Na de invasie van de Duitsers op 9 april 1940 vluchtte hij uit Noorwegen en kwam hij via Zweden in Londen terecht. Daar werd hij door zijn landgenoot Leif Tronstad gerekruteerd om mee te werken aan een geheime operatie.
Tronstad is een professor scheikunde die vóór de oorlog pionierswerk verrichtte in het onderzoek naar zwaar water. In opdracht van Norsk Hydro verbouwde hij halverwege de jaren dertig de waterstoffabriek om de productie van zwaar water te maximaliseren. Ook Tronstad vluchtte na de inval van de nazi’s uit Noorwegen. Anno 1943 leidt en coördineert hij vanuit de kantoren van de Special Operations Executive (SOE) in Londen het verzet in zijn thuisland.
Joachim Rønneberg heeft de leiding over de Britse sabotageactie in Vemork. Zijn team heeft talloze malen geoefend in een nagebouwde fabriek in Glasgow. De waterstoffabriek is zeven verdiepingen hoog. In de kelder staan achttien cilinders met zwaar water. Een Noorse bewaker zit er in het halfduister een logboek bij te werken. Hij heeft geen zin om als martelaar voor de nazi’s te sterven en geeft zich meteen over. Rønneberg en zijn makkers hebben staven dynamiet meegebracht. Ze steken de lonten aan en een halve minuut later vliegen de cilinders de lucht in. 500 kilogram gebruiksklaar zwaar water vloeit weg; een vitaal deel van het productieapparaat is vernield. De zes saboteurs vluchten op ski’s weg. Bij het krieken van de dag zetten 2800 Duitse soldaten de achtervolging in. Twee weken en vierhonderd kilometer later bereiken Rønneberg en zijn mannen het veilige neutrale Zweden. Operatie Gunnerside zal de geschiedenis ingaan als de meest succesvolle sabotagedaad uit WO II.
Kijkcijferhit
Zaterdag, 11 april 2015. Van de saboteurs van toen, is nu alleen nog Joachim Rønneberg in leven. Als alles goed gaat, viert hij in augustus zijn 97e verjaardag. De waterstoffabriek is verdwenen, maar de in 1911 gebouwde waterkrachtcentrale staat er nog in volle glorie. Alleen wordt er sinds 1971 geen elektriciteit meer geproduceerd en is ze herschapen in een museum over de Noorse industrie. Een paar zalen zijn gewijd aan een interactieve tentoonstelling over de oorlog om zwaar water. In de inkomsthal staat prominent een display met daarin stapels dvd’s van The Heavy Water War. Die televisiereeks liep vanaf 4 januari zes zondagen lang op de Noorse openbare omroep en was de grootste kijkcijferhit ooit in Noorwegen.
‘Dertig procent van de Noren volgde de serie’, zegt producent John Jacobsen. In 1956 produceerde hij zijn eerste film, vandaag geldt de 70-jarige Jacobsen als boegbeeld van de moderne Noorse cinema. ‘In de jaren zestig keek de hele familie elke zondagavond samen naar hetzelfde programma op tv. The Heavy Water War katapulteerde de Noren terug naar die gouden tijd. De eerste aflevering werd bekeken door 1,2 miljoen kijkers, de laatste door 1,4 miljoen. Daarnaast keken nog eens 500.000 mensen uitgesteld. In totaal hebben dus bijna 2 miljoen Noren de reeks gezien, en we zijn maar met 4,5 miljoen.’
Het succes van de serie heeft ongetwijfeld te maken met de knappe acteerprestaties, de adembenemende Noorse winterse landschappen, de uitmuntende fotografie en het spannende verhaal, maar ook met de intrigerende hoofdpersonages Leif Tronstad, vertolkt door de Noorse acteur Espen Klouman Høiner, en Werner Heisenberg, gespeeld door de Duitser Christoph Bach.
Uraniumclub
De Amerikaanse fysicus Harold Urey stootte in 1931 bij toeval op zwaar water of dideuteriumoxide. Hij stelde vast dat water dat was blijven staan in elektrolysecellen veel meer zware waterstofisotopen bevatte dan gewoon water. Het smaakte naar gewoon water, maar het vriespunt lag op 4°C en het kookpunt op 105°C. De waterstoffabriek van Norsk Hydro produceerde vanaf 1934 zwaar water als bijproduct van de productie van waterstof door elektrolyse. Het waterstof diende als basisproduct voor de winning van ammoniak die in de kunstmestfabriek van Rjukan werd omgezet in salpeterzuur. Onder leiding van chemicus Leif Tronstad werd de productie van zwaar water verfijnd en aan de vooravond van WO II was de fabriek van Vemork de enige ter wereld die zwaar water op industriële basis maakte.
Rond de kerst van 1938 had de Duitse chemicus Otto Hahn aan het Kaiser Wilhelm Institut in Berlijn ook bij toeval kernsplijting ontdekt. Tijdens een aantal experimenten stelde hij vast dat er bij de splijting van één uraniumkern een kettingreactie op gang leek te komen die een gigantische hoeveelheid energie kon opwekken. In de zomer van 1939 richtten de nazi’s de ‘Uraniumclub’ op, een organisatie van wetenschappers die onderzoek moest doen naar de ontwikkeling en exploitatie van die nieuwe nucleaire energie. Op 16 september 1939 kwam de club voor het eerst bijeen. Een van de deelnemers was Werner Heisenberg, de in 1932 met de Nobelprijs Fysica onderscheiden grondlegger van de kwantummechanica.
Heisenberg nam snel de touwtjes in handen. Om een kernreactor te kunnen bouwen, had hij niet alleen uranium nodig maar ook een stof die de kettingreactie na de kernsplijting afremde waardoor ze langer bleef voortduren. Twee stoffen kwamen daarvoor in aanmerking: grafiet en zwaar water. Heisenbergs collega Walter Bothe was na een paar experimenten tot de conclusie gekomen dat grafiet ongeschikt was. Dus kozen de Duitsers voor zwaar water en viel hun oog haast vanzelf op de waterstoffabriek in het bezette Noorwegen. Veel later bleek dat het door Bothe geteste grafiet onzuiver was. De Amerikanen gokten voor de bouw van hun kernreactor en atoombommen op puur grafiet, een keuze die hun geen windeieren zou leggen.
Van bij de start van WO II wilden de geallieerden koste wat het kost vermijden dat Hitler een atoombom zou maken. De waterstoffabriek in Vemork werd dan ook een van hun belangrijkste doelwitten. Vanuit de SEO-kantoren in Londen coördineerde Leif Tronstad de verschillende sabotagepogingen van de fabriek. In oktober 1942 ging Operatie Grouse van start: vier Noorse verkenners werden in de bergen gedropt. Een maand later resulteerde hun verkenningswerk in de desastreuze Operatie Freshman. Britse commando’s trachtten met zweefvliegtuigen in de buurt van de fabriek te raken, maar de vliegtuigen crashten in een sneeuwstorm. De overlevende bemanningsleden werden door de Duitsers gevangengenomen en op bevel van Hitler geëxecuteerd.
Drie maanden later volgde dan de succesvolle Operatie Gunnerside die de productie van zwaar water tijdelijk stillegde. Maar in april 1943 hadden de Duitsers de schade aan de fabriek hersteld, waarna de Amerikaanse luchtmacht tegen de zin van de Noren en de Britten besloot om over te gaan tot het zwaardere werk. In de nachten van 16 en 18 november 1943 dropten ze meer dan 700 bommen op Vemork en de vallei van Rjukan, waarvan er 600 hun doel misten. De fabriek raakte beschadigd en de Duitsers besloten de resterende voorraad zwaar water naar Duitsland te transporteren. Op 20 februari 1944 werd de veerboot Hydro met aan boord treinwagons met vaten zwaar water door het Noorse verzet opgeblazen. Veertien onschuldige burgers lieten daarbij het leven.
Collectief bewustzijn
Tien jaar geleden begon bij John Jacobsen in het stationnetje van Mæl het idee te rijpen om een tv-serie over de oorlog om zwaar water te maken. ‘Ik heb toen eerst de oude Noorse film bekeken die in 1948 gemaakt was. Nogal wat saboteurs van Operatie Gunnerside speelden daarin zichzelf. De film lijkt daardoor een documentaire uit 1943, terwijl het in feite fictie is. Sommige historici beweren nu dat onze serie niet helemaal waarheidsgetrouw is. The Heavy Water War is wél waar, alleen hebben wij geen drie jaar de tijd om alles in realtimevan naaldje tot draadje te vertellen. Natuurlijk hebben we de feiten gedramatiseerd, maar aan de gebeurtenissen zelf is geen jota gewijzigd.’
Toneel- en filmauteur Petter Rosenlund (48) werkte vier jaar aan het scenario voor de reeks. ‘De Tweede Wereldoorlog was bepalend voor de Noorse identiteit’, zegt hij. ‘In 1935 kwamen de socialisten van de Arbeiderpartiet aan de macht. Daarvoor hadden de conservatieven jarenlang het land geregeerd. Toen de Duitsers in april 1940 Noorwegen binnenvielen en bezetten, nam de linkse regering de benen naar Londen. Van daaruit leidde ze in samenwerking met de SOE het verzet. Na de oorlog keerden de socialisten terug. Hun rol in de aansturing van het verzet gaf hun morele superioriteit. Tot 1965 waren ze onafgebroken aan de macht en in die periode legden ze de basis van onze welvaartsstaat.’
Het verhaal van de oorlog om zwaar water behoort tot het collectieve bewustzijn van de Noren. ‘Maar vóór onze serie hadden de meeste Noren nog nooit van Leif Tronstad gehoord’, zegt Rosenlund. ‘Net als elke Noor kende ook ik de verschillende sabotagepogingen van de fabriek. Toen ik aan het scenario begon te werken, vond ik eerst geen hoofdpersonage dat betrokken was bij alle operaties, tot ik Trondstad op het spoor kwam.’
Leif Tronstad
Rosenlund maakte met zijn scenario Tronstad postuum beroemd. ‘De voornaamste reden waarom Tronstad vergeten was, is dat hij vlak voor het einde van de oorlog op een tragische manier aan zijn einde kwam’, vertelt Rosenlund. ‘Na de Duitse invasie nam hij afscheid van zijn vrouw en twee kinderen in de overtuiging dat hij snel terug thuis zou zijn. Maar de Britten vroegen hem in Londen te blijven. Vlak na zijn vlucht vielen de Duitsers zijn huis in Trondheim binnen. Zijn gezin trok in bij zijn moeder in Bærum, een gemeente vlak bij Oslo. De rest van de oorlog hielden de Duitsers hen in de gaten. Tronstad schreef gecodeerde brieven die via Zweden tot bij zijn vrouw Edla gesmokkeld werden. Vrienden hielpen haar te overleven. In oktober 1944 werd Tronstad niet ver van Rjukan met een parachute in de bergen gedropt. Van daaruit moest hij het Noorse verzet tot het einde van de oorlog verder coördineren. Een half jaar later, op 11 maart 1945, werd hij door een Noorse nazicollaborateur doodgeschoten. Hij was net geen 42. Zijn vrouw en kinderen heeft hij nooit weergezien.’
Toen acteur Espen Klouman Høiner (33) voor de rol van Leif Tronstad gevraagd werd, had ook hij geen idee wie die professor chemie was. ‘Ik kende het verhaal van de oorlog om zwaar water, maar van Tronstad had ik nog nooit gehoord. Ik heb veel gesprekken gevoerd met Leif Tronstad jr.. Hij was vier toen zijn vader naar Londen verdween en heeft amper herinneringen aan hem. Maar hij verzamelde onvoorstelbaar veel documentatie over zijn vader en heeft ook zijn dagboek in zijn bezit. Tronstad sr. schreef daar elke dag in, over zowat alles wat hij meemaakte. Hij beschreef de planning van de verschillende operaties, hoe het met het moreel van de jongens gesteld was, én zijn frustraties, want de samenwerking met de geallieerden verliep niet altijd naar wens. Vooral met de Amerikanen lag hij vaak in de clinch. Het bijna karikaturale gedrag van de Amerikaanse officier in de reeks is authentiek. De Amerikanen trokken zich weinig aan van de Noorse belangen en bombardeerden de vallei van Rjukan zonder zich te bekommeren om de burgerslachtoffers.’
Klouman Høiners grootvader zat ook in het verzet. ‘Net als Leif Tronstad was hij gestationeerd in Londen. Ik weet intussen dat ze elkaar ontmoet hebben. Mijn opa werd gedropt in Noorwegen met wapens en apparatuur voor het verzet. Acht jaar geleden is hij gestorven, en ik heb veel spijt dat ik niet meer met hem over zijn oorlogsjaren gesproken heb. Hij zweeg er liever over en beschouwde het als een afgesloten hoofdstuk. Tijdens de voorbereiding van The Heavy Water War ontdekte ik dat hij in de ultrageheime verzetsorganisatie XU zat. Vijftig jaar lang mocht hij met niemand over zijn verzetswerk praten, zelfs niet met vrouw en kinderen. Mijn moeder kende haar vader als een gedecoreerde verzetsheld, maar over de sabotageoperaties waaraan hij deelnam, wist ze niets.’
Werner Heisenberg
Regisseur Per-Olav Sørensen (51) vindt Werner Heisenberg het meest intrigerende personage uit The Heavy Water War. ‘Sommige biografen bestempelen hem als een nazi, anderen zien hem als een verzetsheld die het nucleaire onderzoek van de nazi’s probeerde te vertragen. In de laatste aflevering zit een scène waarin hij foto’s onder ogen krijgt van experimenten op Joodse gevangenen. Zijn baas aan het Kaiser Wilhelm Institut, Kurt Diebner, wist drommels goed wat er gaande was, en ook Heisenberg moet de nazigruwel gekend hebben, al heeft hij dat nooit toegegeven. We hebben de archieven van het instituut ondersteboven gehaald en zijn daarbij gestoten op niets aan de verbeelding overlatende documenten over de wetenschappelijke proeven met radioactief materiaal op Joodse gevangenen. Het is onmogelijk dat Heisenberg daar niets van wist. Hij zat midden in de nazimachinerie en toch bleef hij zijn leven lang staalhard ontkennen.’
Volgens John Jacobsen vinden de meest Duitsers Heisenberg nog steeds een verzetsheld. ‘Ze zijn bloednerveus over de manier waarop wij hem geportretteerd hebben, en durven de reeks niet te vertonen. Na de oorlog kreeg Heisenberg van de geallieerden een privérechtszaak. Hij werd “clean” verklaard omdat ze hem nodig hadden. Eind jaren dertig vonden de nazi’s Heisenberg onbetrouwbaar en lieten ze hem ontslaan aan de universiteit. Maar zijn moeder was een vriendin van SS-leider Heinrich Himmler en zij ging voor haar zoon pleiten, waardoor hij opnieuw werd aangenomen. Op dat moment besloot Werner Heisenberg heel bewust om met de nazi’s samen te werken.’
Scenarist Petter Rosenlund ziet Werner Heisenberg als een 20e-eeuwse Faust. ‘Heisenberg zat gevangen in een dilemma tussen blijven of weggaan, tussen zijn ziel verkopen aan de duivel of wegvluchten uit Duitsland. Hij maakte uiteindelijk een duidelijke keuze en bleef. Niet alleen omdat hij gek van wetenschap was, maar ook omdat hij van Duitsland hield en wilde dat zijn kinderen er opgroeiden. Veel van zijn naaste collega’s werden door de nazi’s gearresteerd en afgevoerd. Joodse geleerden met wie hij bevriend was, werden vermoord. Hij had kunnen weggaan, veel collega’s hebben dat ook gedaan, denk maar aan zijn vriend Niels Bohr. Heisenberg reisde trouwens veel. Net voor de oorlog was hij nog in Engeland. Hij had kansen in overvloed om Hitler de rug toe te keren.’
Dilemma
In The Heavy Water War worden mensen voortdurend gedwongen om hartverscheurende keuzes te maken. ‘Ik had de reeks nooit willen regisseren als die morele dilemma’s niet aan bod konden komen’, zegt Per-Olav Sørensen. ‘Tronstad maakte een keuze uit idealisme en Heisenberg uit liefde voor de wetenschap. De directeur van Norsk Hydro was dan weer een regelrechte opportunist. In de reeks heeft hij de fictieve naam Bjørn Henriksen, in werkelijkheid heette hij Bjarne Eriksen. Tijdens de oorlog leidde hij de fabriek voor de nazi’s. Toen de grond te heet onder zijn voeten werd, liet hij zich door de Duitsers arresteren en werd hij overgebracht naar een Poolse gevangenis. Hij keerde terug naar Noorwegen in een Engels uniform. In het begin van de oorlog gaf hij geld aan de nazi’s en aan het einde van de oorlog gaf hij geld aan de Noorse regering. Na de oorlog bleef hij jarenlang de grote baas van Norsk Hydro.’
Producent John Jacobsen weet zelf niet welke keuze hij als twintigjarige in april 1940 gemaakt zou hebben. ‘Er hangt zoveel af van de omstandigheden waarin je je op zo’n moment bevindt. In de laatste jaren van zijn leven bekende de Zweedse regisseur Ingmar Bergman dat hij in de jaren veertig lid van de Zweedse nazipartij was. Voor mij was dat een schok. Sinds jaar en dag woedt in Noorwagen de discussie over de collaboratie. “Grootvader werkte wel mee met de Duitsers, maar in feite waren zijn beweegredenen nobel”, luidt het. De familie-eer moet gered worden, terwijl sommige collaborateurs door en door slechte mensen waren. 75 jaar na de start van WO II zijn de archieven opengegaan en dat zorgt voor verrassingen. Een journalist publiceerde recent een boek met daarin alle namen van de Noren die voor de nazi’s gewerkt hebben, inclusief alles wat ze uitgespookt hebben. Nogal wat mensen protesteren daartegen. “Hoe moet het nu met de families? Wat met die arme kleinkinderen?” Ik vind niet dat we de namen van collaborateurs verborgen moeten houden. Alleen door open kaart te spelen, kunnen we leren uit de fouten van ons verleden.’
Lezersvoordeel
Bij deze Knack vindt u een bon waarmee u The Heavy Water War kunt aanschaffen aan de voordeelprijs van 19,95 euro.
DOOR JAN STEVENS
‘Nobelprijswinnaar Werner Heisenberg zat midden in de nazimachinerie en toch bleef hij zijn leven lang staalhard ontkennen.’
‘In de archieven vonden we documenten over proeven met radioactief materiaal op Joodse gevangenen.’
‘In totaal hebben bijna 2 miljoen Noren de reeks gezien, en we zijn maar met 4,5 miljoen.’
