Europees-Amerikaanse rivaliteit, Russische scepsis, Oost-Europese vreugde en frustra- tie : de Navo kwam bij mekaar in Spanje.

EEN BERICHT UIT MADRID

Op een topbijeenkomst van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (Navo) gebeurt nooit iets. De defensieclub werkt namelijk volgens het principe van de consensus ; alle zestien lidstaten moeten het altijd over alles eens zijn. Staats- en regeringsleiders verplaatsen zich pas wanneer een top grondig is voorgekookt door de diplomaten. De bijeenkomst zelf heeft vervolgens een met veel symboliek en media-ceremonieel omgeven verloop, met achteraf niets dan tevreden gezichten en ronkende verklaringen waarop de top steevast een groot historisch gehalte wordt toegedicht.

Dat lag op de Navo-top vorige week in Madrid voor het eerst sinds lang wat anders. Niet in het ceremonieel, wel doordat er zowaar enige spanning in de lucht hing toch een discussie van een uur of drie. Maar dat kon ook weer niet te lang duren, want de Amerikanen hadden hun standpunt van tevoren al bekend gemaakt en dat zou dus ook het Navo-standpunt worden. Want wat de Amerikanen willen, is bij de Navo doorgaans wet. Ook in Madrid kregen ze dus hun zin.

Washington meende dat de Navo in een eerste fase, af te ronden tegen de vijftigste verjaardag van de alliantie op de top in Washington in april 1999, niet meer dan drie landen als nieuwe leden diende uit te nodigen, Polen, Hongarije en Tsjechië. Frankrijk had daar echter graag ook nog Roemenië (een Romaans land, nietwaar) en Slovenië bij. Het kreeg daarvoor de steun van ten minste negen Navo-lidstaten, met voorop Italië en België. Daar is de heibel van gekomen, met een Franse president Jacques Chirac en zijn Amerikaanse collega Bill Clinton die tegen elkaar de vinger opstaken, communiqués die moesten worden herschreven en al.

?Ik tracht realistisch te zijn,? zegt minister van Buitenlandse Zaken Erik Derycke (SP), ?en de realiteit is dat we leven in een unipolaire wereld, met een Amerikaanse hegemonie die meer militair dan economisch is. Zij voelen zich de meesters van de Navo en doen er alles aan om dat zo te houden. Europa zou dat ook wel willen, maar we hebben het er niet voor over om meer te betalen of meer manschappen te leveren. Dus moet je met dergelijke dictaten rekening houden. Niet dat je zomaar alles hoeft te slikken. De weerstand was groter dan de Amerikanen hadden gedacht en ze hebben ook wat moeten inbinden. Maar nu moeten we verder gaan : de opbouw van de Europese defensie-identiteit, de coherentie binnen het Europese beleid uitbouwen.?

ZOEKEN NAAR EEN NIEUWE NAVO

Al sinds het einde van de Koude Oorlog is de Navo, tevoren eenzijdig gericht tegen het Rode Gevaar, zichzelf opnieuw aan het uitvinden. En dat gaat niet zonder moeite, want de wereld blijft veranderen : Rusland dat nog altijd een grootmacht wil blijven, de Europese Unie (EU) die het wel wil worden maar door nationalistische verdeeldheid maar moeizaam tot een gemeenschappelijke buitenlandse politiek komt, Rusland en de Verenigde Staten die het nog altijd niet hebben verleerd om tegen Europa aan te kijken als tegen het klein te houden broertje, de groei van te duchten economische grootmachten in oostelijk Azië.

Deze evolutie gaat met horten en stoten. Zo zijn meerdere ex-Oostbloklanden nog altijd beducht voor de Russische beer, zelfs Polen, dat niet langer gesandwicht wil worden tussen Duitsland en Rusland en met het Navo-lidmaatschap duidelijk heeft gekozen. En wie had pakweg twee jaar geleden kunnen denken dat het eens zo voorbeeldig privatiserende Tsjechië vandaag economisch en sociaal zo in het slop zou raken ? Dat Slovakije zichzelf als gevolg van kleine interne politiek onmogelijk zou maken als kandidaat-Navo-lid ? Als Roemenië lid zou mogen worden, waarom Bulgarije niet ? En wat met het feit dat in verscheidene ex-Oostbloklanden, zoals Tsjechië, een meerderheid van de bevolking zeker niet warm loopt voor de Navo ? Of dat het die bevolking in sommige landen allemaal niets kan schelen, als ze maar lid kan worden van een Westerse club, waarvan ze denkt dat die, zoals de voorzitter van een Roemeense oppositiepartij zegt, ?het manna uit de hemel zal laten vallen? ?

In de nieuwe wereldconstellatie wil de Navo zich opwerpen als een garant voor vrede, stabiliteit en democratie in Europa. Het lijkt dus logisch om de Navo dan maar zo groot mogelijk te maken. Maar tegelijk moet de uitbreiding ook beheersbaar blijven en dus in een eerste fase niet te grootschalig worden, wil de Navo tenminste militair geloofwaardig blijven. Dat is toch een Amerikaanse zorg. ?Waar wij er misschien meer een theoretische constructie in zien,? aldus Derycke, ?beschouwen de Amerikanen ze allerminst als een speeltuig.?

Lidmaatschap is tenslotte geen formaliteit : nieuwe leden moeten stabiele democratieën zijn, geen hommeles hebben met hun buren of met etnische of andere minderheden, solidair willen en kunnen zijn met hun medelidstaten en ze moeten hun legers op Navo-standaarden afstemmen. Dat laatste kost handenvol geld ; het vraagt niet alleen dat het officierenkorps Engels leert, maar vooral nieuw oorlogsgerief en veel dure infrastructuur. En dat voor economieën die het nu al niet breed hebben en staatsbudgetten waarop de militaire uitgaven al een groter aandeel innemen dan in West-Europa.

KOKEN KOST GELD

Ook daarin zal de solidariteit moeten spelen. Precieze berekeningen van wat een en ander zal kosten, werden nog niet bekend gemaakt, toch niet officieel. Derycke : ?Dat is het geheim der goden.? Maar de officieuze schattingen, hoezeer ze ook uiteen lopen, overschrijden al snel de 1.000 miljard frank over dertien jaar, de periode waarin het integratieproces rond moet zijn. Dat is geen peulschil. Ook daarom was Clinton voorzichtig bij het toelaten van nieuwe leden. Hij moet ermee naar zijn Senaat en is niet helemaal zeker of hij daar wel de vereiste tweederde meerderheid zal krijgen. En heeft de Franse president Chirac al mokkend laten weten dat Frankrijk voor deze te kleine uitbreiding geen sou zal ophoesten, de VS gaan ervan uit dat hun aandeel in die meerkost niet meer dan 15 procent mag bedragen.

Krenterigheid, stelt minister Derycke, wordt politiek nooit beloond : ?Wanneer je in de internationale politiek alleen aan de centen denkt, tref je geen krachtdadige beslissingen. Maar achteraf moet je het toch dubbel en dik betalen. Zie Joegoslavië : daar schoten we tekort omdat we nog dachten vanuit het oud-Europese, nationalistische concept én omdat we dachten aan de centen. Maar ondertussen heeft het ons wel al ettelijke tientallen keren méér gekost.?

?Ook de beperkte Amerikaanse bijdrage in de kosten moet worden gerelativeerd. Die 15 procent is louter theoretisch-wiskundig. Belangrijker is Amerika’s toekomstperspectief op Europa. Als zij politiek en economisch invloed willen blijven uitoefenen, zullen ze daar meer voor betalen. Achter elke Amerikaanse beslissing over buitenlandse politiek zit een economische ratio. Er is met de Amerikanen trouwens meer aan de hand. Ze zitten met enorme twijfels over wat zij met dat Europa aan moeten. Wat met de euro ? Met de verdere Europese integratie ? Wordt dat Europa voor hen een bondgenoot ? Veel daarvan zal de eerstkomende tijd blijken en dat zal ook de Amerikaanse militaire politiek bepalen, ook als het gaat om wie wat zal betalen.?

Niet alleen het geld is een obstakel. De Russen willen er niet van horen, toch niet de meerderheid van ex-communisten en nationalisten in de doema. Zij ziet de Navo zeer ongaarne dichterbij komen, ex-Warschaupactleden opslokken, misschien ook ex-republieken van wijlen de Sovjetunie, troepen en, horreur, kernwapens aan de Russische grens stationeren. Zeker de drie Baltische ex-Sovjetrepublieken, Estland, Letland en Litouwen, die nog allerlei gedoe met Moskou aan de hand hebben (grensgeschillen, het lot van Russische minderheden), voelen zich door Rusland belaagd en zouden maar wat graag onder de Navo-paraplu gaan schuilen.

Navo-uitbreiding, zo vreest een invloedrijke lobby in de VS, dreigt de relaties met Moskou te verzuren en de nationalistische gemoederen daar op te jutten. Dat kan de gematigde politici daar het leven bijzonder zuur maken en de weg vrijmaken voor een nieuw agressief antiwesters regime in Moskou. En het is natuurlijk ook niet goed voor de handel. Moskous officiële reactie op de Navo-uitnodiging aan Polen, Tsjechië en Hongarije loog er ook niet om ; ?Europa’s grootste vergissing sinds de Tweede Wereldoorlog,? vond de Russische premier Jevgeni Primakov.

HET NUT VAN HET RITUEEL

Minister Derycke : ?Ik denk dat die reactie voor intern gebruik is. Dit is voor de Russen natuurlijk geen echt opwekkend moment. Maar je moet dat zien in het kader van het akkoord van mei tussen de Navo en Rusland. Het was een gebaar van grote goodwill, omdat het Rusland ervan verzekert dat het kan meepraten. Dat zorgt voor de feel good-factor ; in de diplomatie is symboliek soms van groot belang. En we moeten ook niet naïef zijn, bijvoorbeeld dat Amerikanen en Russen in de marge daarvan een en ander hebben afgesproken. Bovendien hebben de Russen er alle belang bij dat het in de Baltische republieken goed blijft gaan : ze kunnen voor hen de sluisfunctie vervullen die Hongkong voor China heeft gespeeld.?

Voor de Navo moet Rusland vooral weten dat ze niets kwaads tegenover Moskou in de zin heeft. Daarvoor dient ook een zoveelste nieuw overlegorgaan, de Euro-Atlantische Partnerschapsraad (EAPC in het jargon), met daarin de 16 Navo-leden plus 27 ?partners? uit de ex-Sovjetunie en het ex-Warschaupakt. Dat strekt tot diep in Centraal-Azië. Maar omdat er geen hoge Rus naar de Navo-top wou komen, mocht de EAPC nog niet als zodanig in Madrid vergaderen, zodat de 43 landen er ?onder de auspiciën van de EAPC? bijeen kwamen. Nog symboliek : de EAPC wordt geleid door een triumviraat, zijnde de secretaris-generaal van de Navo, een Rus en een vertegenwoordiger van een Navo-lidstaat (de eerste zal een Belg zijn). De Navo wil dat haar secretaris-generaal Javier Solana de raad effectief voorzit, met de twee anderen als een soort secondanten. Rusland opteert echter voor een echt roterend presidentschap, zodat de voorzittershamer wel degelijk één keer op drie in Russische handen komt. Dat soort discussies. En in Madrid kreeg Oekraïne ook zijn speciaal verdrag met de Navo, volgens een protocol dat identiek moest zijn aan dat waarop Rusland in mei in Parijs werd getrakteerd, kwestie van geen onderscheid te maken.

In Washington bestaat ook nog altijd een isolationistische tendens, die zich afvraagt waarom de Amerikanen levens en geld zouden gaan riskeren om ergens een belaagd landje te gaan verdedigen dat ze niet eens op de kaart kunnen terugvinden (toegegeven, zelfs het Franse persbureau AFP haalde vorige week nog eens Slovenië en Slovakije door elkaar).

Maar een even machtige lobby in de VS duwt wél hard aan de kar van de Navo-uitbreiding. Die creëert namelijk een kader waarbinnen de Amerikanen hun invloed kunnen laten gelden op nieuwe afzetmarkten, waar de Europeanen anders, bijvoorbeeld via de EU, gemakkelijker toegang toe hebben. En bovendien vergen de naar Amerikaanse standaarden gemodelleerde Navo-normen de aanschaf van veel duur materiaal, elektronica, communicatieapparatuur, vliegtuigen, en dat willen Amerikaanse bedrijven graag leveren.

Ook hier relativeert minister Derycke : ?Inderdaad, it’s not only security, it’s also business. Maar niet alleen de Amerikanen, ook de Europeanen haasten zich om erbij te zijn. De modernisering is immers al volop bezig. Deze landen zijn zich grovelijk aan het bewapenen met pico bello materiaal. Ik onderteken de doorvoervergunningen voor militaire goederen, ik zie genoeg wat er aan die landen wordt geleverd.?

DE WEU ALS PAPIEREN TIJGER

Bleef het in Madrid bij drie nieuwe leden, bij wijze van compensatie kregen Roemenië en Slovenië in het slotcommuniqué toch veel lof toegezwaaid en wie wil, mag daaruit begrijpen dat zij in 1999 in Washington toch hun invitatie zullen krijgen dat heeft Chirac van de Amerikanen afgedwongen. ?Ziende wat er in Bosnië gebeurt en wat daar nog mis kan lopen,? zegt Derycke, ?is het belangrijk eerst Zuid-Oost-Europa te pacificeren. De Baltische staten komen pas later ; daar valt niet meteen een conflict te verwachten.?

Het staat wat sybillijns in het slotcommuniqué : daarin is sprake van ?de landen van de Baltische regio?. Bewust vaag, want als de Russen met hun virtueel veto tegen het Navo-lidmaatschap van Estland c.s. daarover boos bij de Navo op tafel zouden slaan, kan de Navo altijd repliceren dat ook Finland en Zweden tot die Baltische regio behoren. Maar ondertussen heeft de Navo zijn lesje wel geleerd : om de verdere uitbreiding in de toekomst te dedramatiseren, zal ze die niet meer in ?golven? laten verlopen, maar er een continu proces van maken, op de maat en het ritme van elke kandidaat.

Derycke : ?Het was onze morele plicht om snel nieuwe leden te integreren. Maar nu komt het belangrijkste : de gesloten akkoorden moeten nu hun duurzaamheid bewijzen. Maar ik merk dat Europa hier niet snel warm voor loopt, ook niet het Belgische parlement, dat ook zijn zegen moet geven aan de uitbreiding. En dit was nog maar een klein voorspel voor wat ons te wachten staat met de uitbreiding van de EU. Daar gaat het over harde economische en maatschappelijke problemen.?

En ondertussen blijft het ook nog rommelen in het Navo-huishouden zelf. De nieuwe Navo-structuur moet soepeler, rationeler, goedkoper vooral, en die hervorming is in de aanloop naar de top in Madrid volkomen mislukt. Frankrijk wou zijn geplande, maar nu weer uitgestelde wederintrede in de militaire Navo-structuur (waaruit het in 1966 opstapte) immers consacreren door het commando over het zuidelijke Navo-hoofdwartier in Napels op te eisen. Maar dat stuitte op een Amerikaans njet, want onder ?Napels? valt ook de Amerikaanse Zesde Vloot, en die wil Washington exclusief voor zichzelf houden, voor wanneer het nog eens scheef mocht lopen in het Midden-Oosten.

Dat is niet het enige knelpunt. Frankrijk wil ook hoofdkwartieren naar zich toehalen die nu in Italië, Spanje of Portugal zijn gevestigd. ?Maar die landen zullen daarop geen duimbreed toegeven,? meent Derycke. Spanje wil zijn Canarische Eilanden onder het territoriale opperbevel ( Saceur) brengen, Portugal wil ze bij het maritieme oppercommando ( Saclant). Groot-Brittannië dreigt de Spaanse toetreding tot de militaire Navo-structuur te blokkeren omwille van de kwestie-Gibraltar. Griekenland en Turkije bakkeleien nog over de (alweer symbolische) bevoegdheid van de hoofdkwartieren in respectievelijk Larissa en Izmir over de omstreden Egeïsche Zee.

En daartussen staat vooral de Europese ambitie om een grotere rol in de Navo te spelen, die altijd samengaat met de paradox dat die ambitie altijd stuit op een gebrek aan interne samenhang. Minister Derycke : ?Bepaalde grote landen willen het niet begrijpen en vertonen een nationale trots die alleen hun onvermogen verbergt. Dat zal moeten slijten met de tijd. Daarom is ook de West-Europese Unie ( Weu, tegelijk de Europese poot van de Navo én de militaire poot van de EU ; red.) nog altijd niet meer dan een papieren tijger. Het klinkt cynisch, maar pas bij een concrete test zal blijken of de Weu wel degelijk de taken kan opnemen die ze zegt te willen opnemen. Voor Europa komt het groot examen volgend jaar, wanneer het mandaat van de Navo-troepen in Bosnië afloopt. De Amerikanen hebben al aangekondigd dat ze dan hun grondtroepen willen terugtrekken, maar niet hun luchtmacht of intelligence. Zal Europa het aandurven om daar wel nog grondtroepen te behouden ??

?Wanneer Europa eisen stelt tegenover de VS, moet het wel degelijk verantwoordelijkheden opnemen. Er is iets eigenaardigs in de Europese geest. Europa was altijd een continent van oorlogen. We zijn dat zo beu dat we dat verleden uit ons collectief geheugen hebben gebannen en hebben vervangen door humanitas. Maar zo betalen we tien keer meer dan zou hoeven met een ordentelijke militaire organisatie. In de relatie met de Verenigde Staten blijft altijd deze contradictie : onze verdeeldheid is de garantie van hun macht.?

Marc Reynebeau

President Clinton, premier Dehaene en minister Derycke : wie is de baas ?

De top in Madrid nodigde Polen, Hongarije en Tsjechië uit om toe te treden.