‘Het oorspronkelijke Ontwerp van Grondwet beviel me meer dan het huidige verdrag’, zegt het Portugese staatshoofd en de huidige voorzitter van de Europese Raad, José Sócrates. Een gesprek over het Verdrag van Lissabon, de problemen van Europa met Rusland en het Europese engagement in Afrika.

Op 13 december nemen de staatshoofden en regeringsleiders van de 27 Europese lidstaten het vliegtuig naar Lissabon. Ze zullen er het nieuwe Hervormingsverdrag ondertekenen dat de mislukte grondwet vervangt. Vandaar vliegen ze collectief terug naar Brussel voor de Europese Raad, die het Europese voorzitterschap zal afsluiten. De vergadering wordt geleid door de Portugese premier, José Sócrates, die na de top van oktober gewaagde van ‘een grote overwinning’. Wat bedoelde hij daarmee?

José Sócrates: ‘Europa moest zijn institutionele crisis overwinnen. Het beste signaal dat we daarbij aan de Europese burgers, de Europese economie en de hele wereld konden geven, was dat we het eens zijn over een efficiënt beslissingskader. Dát is de overwinning. Alleen op die manier kan Europa in de wereld een rol van betekenis spelen.’

Hoe zou de gewone Europeaan dat moeten merken? Het nieuwe verdrag is nog onverstaanbaarder dan het oude.

José Sócrates: De mensen zullen het aan tal van zaken voelen. Doordat we de meeste beslissingen voortaan met een gekwalificeerde meerderheid kunnen nemen, en niet langer op basis van een consensus tussen de 27 lidstaten, zullen ze zien dat Europa sneller kan reageren.

Warschau was tijdens de voorbereidende fase de grote dwarsligger. Hoe hebt u Polen kunnen bedaren?

Sócrates : Het was een kwestie van professionele diplomatie. We zijn noch een statenbond noch een gewone alliantie, maar een unie van lidstaten. We kónden Polen dus niet isoleren. We moesten het betrekken bij de onderhandelingen, zonder dat we daardoor eerder aangegane overeenkomsten in gevaar brachten. De creatieve oplossing was dan voor Polen een uitzondering te vinden die juridisch geldig is maar die niet in de verdragstekst is opgenomen.

Met andere woorden: minstens tot 2014 krijgt Polen in de ministerraad meer macht dan waar het recht op heeft, op basis van zijn inwonersaantal. Verwacht u dat de sfeer zal verbeteren nu er in Warschau een nieuwe regering is aangetreden?

Sócrates: De overeenkomst alleen al heeft de sfeer verbeterd. Het alternatief was dat we geen overeenkomst op zak zouden hebben. En dus moesten we aan een paar landen wel uitzonderingsregels toestaan. Ik had wel gehoopt dat het Verenigd Koninkrijk en Polen zich al snel vollédig achter het Europese project zouden scharen. Ik ben dan ook blij te zien dat de nieuwe Poolse premier zich bereid verklaard heeft om het Charter van de Grondrechten, dat tot dusver uit het nieuwe verdrag was uitgesloten, toch goed te keuren.

In werkelijkheid benadrukt het Verdrag van Lissabon nog maar eens hoe moeilijk het is om de gedroomde Europese grootmacht uit te bouwen. Belastingen, sociale thema’s en buitenlandse politiek blijven in handen van de lidstaten. Er komt bovendien geen gemeenschappelijke vlag, noch een hymne. Betekent dit dat Europa zich niet als een politieke eenheid wil profileren?

Sócrates : Ik geef toe, het oorspronkelijke Ontwerp van Grondwet beviel me ook meer dan het huidige verdrag. Ook ik vind dat symbolen hun betekenis hebben. Maar het is niet nieuw: Europa is altijd al stapsgewijs vooruitgekomen op basis van compromissen.

Ik ben geboren in het jaar van de oprichting van Europa, in 1957. Voor mij en mijn generatie is het Europese project een groots idee. Ons continent heeft de schrik van de oorlog overleefd, en dat heeft ons sterk getekend. Vandaar dat we er de afgelopen 50 jaar alles aan hebben gedaan om onderling vertrouwen op te bouwen. We zijn erin geslaagd een maatschappij te creëren waarin mensen zich vrij kunnen bewegen, over de grenzen heen.

De sterkte van de Europese Unie wordt op de proef gesteld in haar relatie met Rusland: in het energiebeleid, de beslissingen over overvliegrechten, vleesimport, veiligheid. Daar slaagt Moskou er met gemak in om de Europese staten steeds weer uit verband te spelen. Gelooft u echt dat er een partnerschapverdrag tot stand kan komen?

Sócrates : Ik denk dat het niet onmogelijk is. Het is in het belang van beide partijen dat we over een betrouwbaar politiek kader beschikken. Sinds de val van de Muur in 1989 hebben we bijgedragen tot de stabiliteit in de voormalige Oost-Europese invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Ik maak me alleen zorgen over onze uiteenlopende visies op het vlak van de bewapening.

Bestaat er binnen de EU geen uniforme visie over Rusland?

Sócrates : Er zal nog veel tijd nodig zijn voordat de EU een sluitende buitenlandse politiek heeft op alle vlakken.

Hoe moet het verder met de uitbreiding? Na de toetreding van Roemenië en Bulgarije besliste de EU een tijd van bezinning in te zetten. Wordt Kroatië het laatste land dat mag toetreden?

Sócrates : Europa heeft geleerd dat het vaak beter is de zaken niet te overhaasten. Eerst moeten we de tijd nemen om met de nieuwe instellingen ervaring op te doen. Uiteraard mogen we onze verplichtingen die we zijn aangegaan met landen waarmee we al over een toetreding onderhandeld hebben, niet aan de kant zetten.

Denkt u dan ook aan Turkije?

Sócrates : Europa heeft zijn woord gegeven. Als Turkije onze criteria vervult, moeten we het ook toelaten. Doet het dat niet, dan moet het buiten blijven.

U hebt uw voorzitterschap ingezet met een ontmoeting tussen Brazilië en Europa. Voor de komende weken staat nog een top met China en India op het programma, en met de Afrikaanse Unie. Wil de EU zich ook in andere regio’s sterker profileren?

Sócrates : Het motto van ons voorzitterschap is: een sterk Europa voor een betere wereld. Met het Verdrag van Lissabon op zak zullen we veel meer als een verenigde unie kunnen optreden. Met Brazilië hebben we een strategisch partnerschap afgesloten, want het is een bijzonder belangrijke handelspartner. Maar ook voor het milieu moeten we ons tot Brazilië richten. Zonder hen is het onmogelijk om de klimaatverandering te beïnvloeden.

Op 8 december organiseert het Portugese voorzitterschap ook een Afrikatop. Is dat niet in de eerste plaats een publiciteitsstunt?

Sócrates : De laatste ontmoeting dateert van zeven jaar geleden. Hoe willen we het probleem van de Afrikaanse immigratie oplossen? Hoe kunnen we Afrika steunen in zijn strijd tegen de klimaatverandering, of de Afrikanen vooruithelpen in hun ontwikkeling, als we geen politieke dialoog aangaan? Zoveel tijd laten verstrijken, was gewoon fout.

De Europese ontwikkelingshulp aan Afrika lijkt mislukt. Het continent stuurt steeds meer bootvluchtelingen naar het noorden.

Sócrates : We moeten een gemeenschappelijke strategie ontwikkelen, en we moeten vooral op een gelijk niveau spreken. Europa kan Afrika niets voorschrijven: de Afrikaanse migranten dragen bij tot onze rijkdom en we moeten ze integreren. Zeker, illegale migratie die door criminele bendes is georganiseerd, moeten we trachten te bannen. Maar om dat te kunnen, moeten we eerst de levens- en arbeidsvoorwaarden in de landen van oorsprong helpen verbeteren.

© Der Spiegel Vertaling en bewerking: Ingrid Van Daele