In zijn nieuwe boek Duister Europa verklaart de Amerikaanse auteur Robert D. Kaplan waarom Poetin de oorlog in Syrië niet zal oplossen, waarom Angela Merkel geen Otto von Bismarck is en waarom de wereld onregeerbaar wordt. ‘Ook de grenzen van Rusland en China kunnen in de toekomst betwist worden.’
Hij is vaak onderweg. Reizen is voor een geostrateeg van zijn kaliber een must. Dat onderscheidt Robert D. Kaplan van de academicus. Hij dompelt zich onder in de rauwe werkelijkheid. Politici lezen zijn boeken en debatteren erover. Kaplan behoort tot het gezelschap van Amerikaanse denkers die op het wereldgebeuren anticiperen: mensen zoals Samuel Huntington, Paul Kennedy, Francis Fukuyama en Thomas Friedman. Zijn blik op de wereld is scherp, zijn leermeesters zijn Shakespeare en Thucydides.
Is de terugkeer van Vladimir Poetin op het wereldtoneel een teken van sterkte? Wijst het op een nieuwe wereldorde?
ROBERT D. KAPLAN: De Russische economie, die gebaseerd is op grondstoffen, stort in elkaar. We hebben minder te vrezen van Ruslands sterkte dan van zijn zwakte: een scenario zoals in Joegoslavië, waarbij de Kaukasus en andere randgebieden zich afscheuren omdat het Kremlin onder druk komt te staan. In West-Afrika en het Midden-Oosten hebben we kleine en middelgrote staten zien uiteenvallen. Maar ook de grenzen van Rusland en China kunnen in de toekomst betwist worden.
Hoe gaan we het best om met Poetin? Wat betekent realpolitik in het licht van de oorlog in Oekraïne en de Russische interventie in Syrië?
KAPLAN: De Russen kunnen de crisis in Syrië, die nog jaren zal aanslepen, nooit alleen oplossen. En de Europeanen zullen ermee moeten leren leven dat Poetin de Krim controleert. Maar ze mogen de sancties niet intrekken zolang er geen akkoord over de toekomst van Oekraïne is gesloten.
Waarom kan een sterk Rusland geen democratie zijn?
KAPLAN: Rusland strekt zich uit over de halve aardbol en heeft weinig natuurlijke grenzen die bescherming bieden. Het land is slechts gedeeltelijk verwesterd, vandaar ook zijn innerlijke onzekerheid. Om die redenen heeft Rusland altijd naar autocratie geneigd.
Wie komt er na Poetin?
KAPLAN: Ofwel breekt er na hem een periode van anarchie uit, ofwel komt er een rechts militair regime aan de macht.
Wat gebeurt er als de Syrische president Assad ten val wordt gebracht?
KAPLAN: De dag dat Assad ten val wordt gebracht, breidt de burgeroorlog zich nog verder uit of neemt een jihadistenregime de macht over in Damascus. Assads val zou ook tot de uitroeiing van de alawieten kunnen leiden. De enige veilige manier om van Assad af te raken, is een zorgvuldig geplande machtsoverdracht met de hulp van Rusland en Iran. En zodra de IS verslagen is, zal de vraag rijzen wie het oosten van Syrië en het westen van Irak zal domineren. Als er geen antwoord komt op die vraag, zal de IS of een soortgelijke groep terugkeren. Het bestaan van de IS toont aan dat het Midden-Oosten nog steeds geen antwoord heeft gevonden op de implosie van het Ottomaanse Rijk.
Henry Kissinger definieerde diplomatie als de kunst om oorlog te vermijden door een ‘evenwichtig onbehagen’ in stand te houden. Wanneer slaat politiek om in appeasement of concessiepolitiek?
KAPLAN: Politiek wordt appeasement wanneer strategische en morele kernbelangen niet langer door diplomatie gewaarborgd kunnen worden en men toch terugschrikt voor militaire maatregelen. Diplomatie ontleent haar geloofwaardigheid vaak louter aan de mogelijkheid om militair te handelen.
Is deze tijd minder rationeel dan de periode van de Koude Oorlog?
KAPLAN: De wereld van na 1989 wordt vervangen door een wereld waarin een beperkte mate van anarchie heerst. Ik ben vijf keer in Davos geweest, een plek waar men het slachtoffer is van de illusie dat de werkelijkheid van bovenaf ontworpen kan worden. In werkelijkheid bestuurt niemand de wereld. De elites hebben de controle verloren. Met het verdwijnen van de naoorlogse orde die op de Amerikaanse dominantie was gebaseerd, glijden we af naar een chaotische, post-imperiale werkelijkheid.
Waren de jaren na 1989 een gouden interregnum, waar nu een eind aan komt?
KAPLAN: 1989 betekende het einde van de Tweede Wereldoorlog in Midden- en Oost-Europa. De dominantie van de Sovjet-Unie in die regio was in zekere zin de voortzetting van die oorlog. De Koude Oorlog en de daaropvolgende wereldorde vormden een breuk in de Europese geschiedenis, ook omdat Europa decennialang was afgesneden van Rusland en het Midden-Oosten. Nu laat de geografie zich opnieuw gelden. Europa wordt verzwakt van binnenuit, en het deelt opnieuw het lot van de hele Afro-Aziatische ruimte.
Zegt u nu dat neo-imperialisme het antwoord kan zijn op de beperkte anarchie die vandaag heerst?
KAPLAN: Na de desintegratie van het multi-etnische Habsburgse Rijk hebben nazisme en communisme hun invloed in Europa doen gelden. Joseph Roth ontwaarde in de imperiale neergang niets dan gevaren. De rol van grote rijken is nog altijd aantrekkelijk. De Verenigde Naties, Davos, in het volkerenrecht gespecialiseerde juristen: of ze dat nu toegeven of niet, allemaal willen ze de functie van grote rijken op zich nemen en orde scheppen tot in de verste uithoeken van de aardbol. Mede daarom is Amerika’s macht in de wereldpolitiek van zo’n doorslaggevend belang, hoe verkeerd die macht in het verleden soms ook werd gebruikt.
Is Amerika nog een supermacht?
KAPLAN: Amerika is sterk, maar almaar minder uniek en onmisbaar. Hoe meer democratieën en chaotische situaties er zijn, hoe meer de Amerikaanse invloed taant. Amerika’s technologische voorsprong slinkt, omdat anderen onze technologie kopiëren. Toch bestaat er geen zichtbaar alternatief voor de orde scheppende macht van Amerika. Dat is een gevaar.
Wat is vrede eigenlijk?
KAPLAN: Vrede is de tijdelijke afwezigheid van conflicten. Er zijn altijd conflicten. Het doel moet zijn om ze onder een bepaalde drempel te houden en oorlogen tussen staten af te wenden. De afgelopen decennia hebben de Europese elites de grote denkfout gemaakt te geloven dat conflicten per definitie tegennatuurlijk zijn en dat de wereld volgens de principes van de verlichting geregeerd kan worden: in de praktijk door de sociale welvaartsstaat plus de gemeenschappelijke munt. Dat maatschappelijke model komt nu knarsend tot stilstand, terwijl etnisch en nationalistisch gedachtegoed steeds meer terrein wint, want de volkeren leven niet in dezelfde mentale ruimte als de elites.
Wanneer we kijken naar de staten die als gevolg van burgerlijk protest uit elkaar gevallen zijn, kunnen we dan stellen dat autocratieën aantrekkelijker zijn omdat ze door de bank gemakkelijker te leiden en eenvoudiger te controleren zijn?
KAPLAN: Autocratieën zijn niet aantrekkelijker. Helemaal niet. Maar een democratie functioneert pas werkelijk goed als er een ontwikkelde middenklasse en een burgerlijke traditie zijn, zonder etnische of religieuze breuklijnen. Daarom worden landen als Marokko, Jordanië en Oman geleid door verlichte autocraten die voor meer stabiliteit zorgen dan democratieën dat daar zouden kunnen doen.
Wat kunnen enkelingen in de politiek realiseren? Wat heeft bijvoorbeeld de eerste zwarte president van de Verenigde Staten, Barack Obama, bereikt?
KAPLAN: Enkelingen kunnen geschiedenis schrijven, kijk maar naar Hitler, Stalin, Roosevelt, Lincoln. Obama heeft het leven van de gemiddelde Amerikaan nauwer met de staat verweven en een tastbaar militair engagement overzee vermeden. Hij heeft zich ingezet voor de normalisering van de betrekkingen met Iran, zonder evenwel de Amerikaanse bondgenoten in het Midden-Oosten een groter gevoel van veiligheid te geven. Een duurzame politiek moet daar met die twee elementen rekening houden. In Europa en Oost-Azië heeft hij enkel het hoogstnodige gedaan. Vandaar dat slechts een minderheid in Eurazië zich door de Amerikaanse politiek beschermd voelt.
Is Iran de nieuwe leidende macht in het Midden-Oosten?
KAPLAN: In de Oudheid was Iran de eerste wereldmacht. Het behoort zowel tot het Midden-Oosten als tot Centraal-Azië en grenst aan de Kaspische Zee en de Perzische Golf, twee belangrijke energieregio’s. Het opleidingsniveau van zijn bevolking is een van de hoogste in de islamitische wereld. Zijn Indo-Europese cultuur heeft meer raakpunten met de westerse dan met de Arabische wereld. Irans invloedssfeer van Syrië tot Afghanistan strookt ongeveer met het Perzisch imperium in de Oudheid. Iran was in het Midden-Oosten altijd al een grootmacht, en in tegenstelling tot vele Arabische landen is het geen artificiële staat.
Kunt u zich voorstellen dat een samenleving als die van Saudi-Arabië minder middeleeuws zou zijn dan nu? Of is religie sterker dan nationalisme en globalisering?
KAPLAN: Globalisering is een kunstmatige constructie. Religies en nationalistische reflexen zijn dat niet. Engeland heeft er bijna duizend jaar over gedaan om van de Magna Charta te komen tot de suffragettes die streden voor stemrecht voor vrouwen. Vandaar dat ik het denkbeeld absurd vind dat een land als Saudi-Arabië in amper één generatie een totale omwenteling zou kunnen ondergaan. Het Midden-Oosten staat nog maar aan het prille begin van wat een turbulente periode belooft te worden.
Is Europa een tweederangswereldmacht? Of is het een laboratorium waarin geëxperimenteerd wordt met nieuwe vormen van de natiestaat? Een laboratorium overigens dat steeds meer weg heeft van een fort?
KAPLAN: Europa mag niet weer in oorlogvoerende, nationalistische staten uiteenvallen. Het moet de weg vinden naar een universele staat met een overeenkomstige, open mentaliteit zodat het zijn rol als bakermat van het Westen kan vervullen. Tegelijkertijd moet het leren omgaan met het reilen en zeilen in Rusland, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Dat wordt geen eenvoudige opgave, maar er is geen weg terug.
Volksverhuizingen zijn een enorme kracht in de geschiedenis. Het concept van de grens, het onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’, is zo oud als de mensheid zelf. Verliezen de grenzen hun betekenis?
KAPLAN: Grenzen zijn essentieel, omdat ze bepalen waar de verantwoordelijkheid van een regering begint en eindigt. Voor een beschaafde samenleving is dat een conditio sine qua non. In een steeds kleinere, claustrofobische wereld worden grenzen ook almaar vaker geschonden. Dat plaatst regeringen voor ernstige problemen.
De omvang van de huidige vluchtelingengolf is nog niet echt te overzien. Is het vanuit historisch oogpunt denkbaar dat dit proces, dat veel weg heeft van een volksverhuizing, succesvol zal verlopen?
KAPLAN: De migratie van Slaven en Magyaren in de middeleeuwen heeft Europa fundamenteel veranderd. De huidige migratiegolf zou een vergelijkbaar effect kunnen hebben, omdat Europa niet langer afgeschermd is van het Midden-Oosten nu de totalitaire regimes daar verdwenen zijn.
Time heeft de Duitse bondskanselier Angela Merkel in 2015 tot persoonlijkheid van het Jaar verkozen, vóór Poetin en de IS. Welk machtsbegrip schuilt daarachter?
KAPLAN: In tegenstelling tot de IS en in mindere mate Poetin handelt Merkel binnen welomschreven grenzen. Ze wil niet dat Duitsers tot hun zeventigste moeten werken opdat Grieken op hun vijftigste al met pensioen kunnen gaan, maar ze kan Griekenland en andere zuidelijke lidstaten niet uit de EU gooien, want ze heeft die landen nodig als afzetmarkten. Omdat Duitsland zo oostelijk ligt, moet het in de omgang met Rusland omzichtiger optreden dan de Amerikanen. Merkel wil moslimvluchtelingen graag helpen, maar ze wil in Duitsland geen sociale chaos die een extreemrechtse tegenreactie zou kunnen uitlokken. En het Duitse naziverleden maakt dat ze Europa niet kan besturen zoals Bismarck of Frederik De Grote dat deden. Haar politieke manoeuvreerruimte is beperkt, maar binnen die grenzen heeft ze zich goed weten te redden. Er is geen betere Duitse politicus.
De Europese Unie heeft geprobeerd om de Europese geschiedenis een nieuwe invulling te geven. Met succes?
KAPLAN: De EU heeft aan Europa het gevoel van een gemeenschappelijke identiteit gegeven, misschien voor het eerst sinds de vroege christelijke middeleeuwen. In de genereuze sociale welvaartsstaat zag de EU het antwoord op de Tweede Wereldoorlog. Dat kon de EU zich veroorloven omdat ze onder het beschuttende scherm van de Verenigde Staten leefde, omdat ze dankzij Arabische politiestaten van de conflicten in het Midden-Oosten gespaard bleef en omdat de Russische dictatuur voor stabiliteit zorgde. Europa was goed beschermd. Omgeven door zeeën die nu veranderen in massagraven, gaf Europa zich over aan het goede leven. Als Europa er nu niet in slaagt een oplossing te vinden voor de crisis, wordt de Europese landkaart opnieuw ingewikkeld. Er zullen oorlogen komen, en de Balkan wordt een springplank tussen het Midden-Oosten en Europa, net zoals in de middeleeuwen.
U hebt nauwe banden met inlichtingen- en militaire diensten en soms lijkt het wel of u over een glazen bol beschikt. Wat was uw grootste blunder ooit?
KAPLAN: Ik heb de oorlog in Irak gesteund. In mijn ogen was Saddam Hoessein geen haar beter dan Nicolae Ceaucescuen ik was ervan overtuigd dat er na hem alleen maar beterschap kon komen. Maar het werd slechter: anarchie, die grotere gevolgen kan hebben dan tirannie. Sindsdien tracht ik uit die fout te leren.
Hebt u in regio’s gereisd waarover we hier zelden iets vernemen?
KAPLAN: Ik heb net een boek over Roemenië geschreven, het meest interessante land van Europa. Het reflecteert de hele Europese geschiedenis met al zijn dilemma’s. Mentaal strekt Roemenië zich uit van Midden-Europa tot het Midden-Oosten. Het was een grensgebied van het Habsburgse, Russische, Byzantijnse en Turkse rijk. Het was het meest getraumatiseerde land van de Koude Oorlog en in de twee wereldoorlogen had het wellicht de meest complexe geschiedenis van allemaal.
Het Midden-Oosten buiten beschouwing gelaten, waar zou u dan de gevaarlijkste conflicthaard van deze tijd situeren?
KAPLAN: In Noord-Korea, want daar is een totalitair regime aan de macht dat om te overleven atoomwapens zou durven inzetten, zelfs wanneer het aan de rand van de chaos zou staan.
Gelooft u in historische vooruitgang?
KAPLAN: Vanuit zuiver technisch oogpunt gaan we erop vooruit, maar de menselijke natuur blijft domineren. En die natuur, zei Thucydides, wordt bepaald door angst, eigenbelang en eergevoel. Daaruit volgt dat er altijd conflicten zullen zijn.
Hoe zal Syrië er over tien jaar uitzien?
KAPLAN: Het zal geen land meer zijn, maar een geografisch begrip.
© Die Welt
Robert D. Kaplan, Duister Europa – Twee Koude Oorlogen en een reis door Groot-Roemenië, Het Spectrum, 328 blz., 29,90 euro.
Op 12 maart is Robert D. Kaplan te gast op het literair festival Mind The Book in Kunstencentrum Vooruit in Gent. Meer info: www.mindthebook.be
DOOR ANDREA SEIBEL – © Die Welt
‘De enige veilige manier om van Assad af te komen, is een zorgvuldig geplande machtsoverdracht met de hulp van Rusland en Iran.’
‘De Europese elites hebben de grote denkfout gemaakt te geloven dat de wereld volgens de principes van de verlichting geregeerd kan worden.’
