Het moordwapen dat de Eerste Wereld- oorlog deed losbranden was een revolver van het Belgische FN. Hij belandde via Koksijde en Servië in Sarajevo, zo blijkt.
Gravin Anna D’Harembure (meisjesnaam: Hohenberg) is de achterkleindochter van aartshertog Franz Ferdinand en hertogin Sophie von Hohenberg (meisjesnaam: Chotek). Sinds 1980 bewoont ze Schloss Artstetten, waar de Oostenrijkse troonopvolger en zijn echtgenote zijn begraven. Met twee historici en haar man, Romée d’Harembure, richtte ze het kasteel in tot museum over Franz Ferdinand. Het gesprek met haar knoopt aan bij Sarajevo 1914.
Belgrado signaleerde Wenen dat een aanslag tegen uw overgrootvader op til was. Wist Franz Ferdinand ervan?
ANNA D’HAREMBURE: Hij was zich bewust van het risico dat hij liep, maar hij wist niet echt dat de Zwarte Hand in Sarajevo zou toeslaan. De gouverneur in Bosnië schatte de situatie slecht in, de veiligheidsmaatregelen waren er benedenmaats. Mijn overgrootvader achtte het zijn plicht, als hoofd van de krijgsmacht, de manoeuvres in Bosnië bij te wonen. Zijn echtgenote reisde hem na. De dag voor de aanslag gingen ze nog spullen voor hun kinderen kopen in het oude stadsdeel van Sarajevo, vlak bij de plek waar ze zouden worden vermoord. Blijkbaar waren ze dus tamelijk gerust in de afloop van hun bezoek.
Het moordwapen was een revolver uit een stel Brownings 9 millimeter van de Fabrique Nationale (FN) in Herstal. Volgens uw museumdocumentatie zijn die op 3 december 1913 aan wapenhandelaar Doucet in Koksijde geleverd en daarna in Servië beland.
D’HAREMBURE: Prins Michel de Ligne verstrekte me die gegevens. Hij werkte voor FN. De studenten, de sukkels die de aanslag pleegden, lieten zich manipuleren. Een officier van het Servische leger bezorgde ze de wapens van FN.
Franz Ferdinand wachtte negen jaar op de toelating van de keizer om, beneden zijn stand, te mogen trouwen met gravin Chotek. Zijn huwelijk was het enige harmonieuze in de Habsburg-kring van die tijd, beweert u.
D’HAREMBURE: Franz Ferdinand vond evenwicht in zijn gezin. Zijn vrouw had geen politieke ambities, ze volstond met de rol van echtgenote en moeder. Telkens ze haar man voelde neigen naar straffe uitspraken, wreef ze over een broche met een porseleinen schaapje. Hij bond dan wat in. Terloops, ook wat zijn smaak betreft, hij haalde uit naar Egon Schiele die hij verschrikkelijk slecht vond schilderen. De nieuwlichterij in de architectuur zinde hem al evenmin.
Keizer Franz Joseph gaf mijn overgrootmoeder de titel van prinses en later van hertogin Hohenberg. Een gewaardeerde geste. Het hof was immers niet altijd lief voor haar. Maar ze nam het niemand kwalijk altijd in de rij te moeten plaatsnemen na de kleinste aartshertogin. Haar echtgenoot vond dat krenkend. Franz Ferdinand had een moeilijk karakter, reageerde emotioneel.
Zo gauw hij zijn Weense residentie verliet, de Obere Belvédère, werd de wacht opgeheven. Dat trotseerde hij wel, want het behoorde tot het protocol, als gevolg van zijn renunciatie. Voor zijn huwelijk in 1900 zwoer hij namelijk – voor keizer en aartshertogen – dat zijn nakomelingen zouden verzaken aan alle rechten van Habsburg.
Sommige auteurs gewagen van heftige botsingen tussen hem en de keizer.
D’HAREMBURE: Ze overdrijven. We hebben te maken met twee mensen uit verschillende perioden. Franz Joseph was in feite een gedisciplineerde ambtenaar. Zijn werk ging voor alles. Franz Ferdinand wou reorganiseren om de spanningen in het rijk te dempen. Oom en neef bleven respectvol met mekaar omgaan, hoewel hun politieke ideeën en economische opvattingen uiteenliepen. Roddel is natuurlijk alle hoven eigen.
Wenen hield de rouwplechtigheid voor uw overgrootouders wel erg kort.
D’HAREMBURE: Wenen wou grote commotie voorkomen. Het kruitvat van de Balkan stond op ontploffen. Daarom verkoos men een bescheiden plechtigheid, met weinig gasten. In mijn familie is wel geopperd dat zo een kans is verkeken om de Europese staatshoofden bijeen te brengen en bij die gelegenheid tegenstellingen bij te spijkeren.
Franz Ferdinand was gewonnen voor regionalisering.
D’HAREMBURE: Hij liet uitzoeken hoe taal en cultuur van de minderheden in het imperium beter tot hun recht konden komen. Hoewel de keizer niet wou horen van regionalisering. In de kantoren en de kanselarij van het Untere Belvédère omringde Franz Ferdinand zich met raadgevers van alle nationaliteiten: Roemenen, Tsjechen, Hongaren… Mensen die, na de instorting van het rijk, een belangrijke rol zouden spelen in hun land. Ze vormden geen echte schaduwregering, want ze waren er niet permanent aanwezig. Sommigen bleken actieve steunberen, anderen kleefden, bijvoorbeeld, de ideeën aan van Victor Adler, die de werkomstandigheden in de industrie wou verbeteren. De enen bestreden het Ancien Régime, de anderen de troonopvolger.
Franz Ferdinand was tegen de democratie.
D’HAREMBURE: Tegen zekere aspecten ervan. Zijn hoofddoel was het imperium in stand te houden. De keizer stierf in 1916. Mocht Franz Ferdinand dan nog hebben geleefd, en de troon hebben bestegen, zou hij dan soepel genoeg geweest zijn om alsnog via democratie de zaken recht te trekken? Had hij zijn volkeren kunnen bieden wat ze verlangden? We zullen het nooit weten. Hij gaf alleszins opdracht de haalbaarheid te onderzoeken van een bijna-regionaal Groot-Oostenrijk, met gelijke levensstandaard voor iedereen.
Zijn positie van troonopvolger raakte aangevochten, toen hij in 1885 een half jaar in Egypte ging herstellen van tuberculose.
D’HAREMBURE: Hij reageerde wantrouwig op de tendens om zijn jongere broer Otto naar voren te schuiven als troonopvolger. Bij zijn terugkeer uit Egypte pakte hij de intriganten vlakaf aan. Met zijn vierkant karakter kweekte hij weinig vrienden. Hij had lak aan mooipraters. Beleefdheid kwam bij hem op de tweede plaats.
Hij voorspelde dat Italië een vijand van Oostenrijk zou worden. In 1917 stapte Italië inderdaad in de Eerste Wereldoorlog aan Brits-Franse kant.
D’HAREMBURE:Uiteindelijk zal iedereen ons op de nek vallen, voorspelde hij. Wat gebeurde. Hij was geen visionair, maar knoopte, nuchter, oorzaken en gevolgen aan mekaar. Een oorlogsstoker kunnen we hem alvast niet noemen. En hij zou zeker geen coup hebben gepleegd tegen Franz Joseph. De intriges waren ook te omvangrijk om toen aan zoiets te denken.
Franz Ferdinand werd niet opgevoed om het keizerschap op zich te nemen. Normaal moest zijn vader Karl Ludwig keizer worden, na Mayerling (waar troonopvolger Rudolf in 1889 zelfmoord pleegde). Karl Ludwig had zijn troonrede al in zijn la, maar tenslotte liet hij toch zijn zoon voorgaan.
De twee zoons van Franz Ferdinand, Maximilian en Ernst, zijn na de annexatie van Oostenrijk door Duitsland, in 1938, opgepakt en als tegenstanders van het nazi-regime naar het concentratiekamp van Dachau gestuurd.
D’HAREMBURE: Na de Tweede Wereldoorlog stelden de Russische bezetters Maximilian aan tot burgemeester van Artstetten. Het Rode Leger wist zeer goed wie nazi was en wie niet, in tegenstelling tot de Britten. Max wou de situatie bekoelen. Otto (de troonopvolger van de Habsburgers), die in het buitenland leefde, had minder hoogte van wat zich hier afspeelde. Max probeerde als Hohenberg de banden tussen de grote familie Habsburg en de republiek in stand te houden. Hij was jurist en Oostenrijker voor alles.
In het kamp van Dachau bevond hij zich in het gezelschap van communisten en van toekomstig buitenlandminister Leopold Figl, die nog het Staatsvertrag van 1955 heeft getekend (waarop het nieuwe Oostenrijk is gebouwd). Mijn grootvader vertelde weinig over Dachau. Ze lieten hem daar de latrines schoonmaken, om hem te vernederen. Maar dat vond hij minder erg dan de hele dag steen te moeten verbrijzelen.
Wie heeft na de moord van 1914 in Sarajevo de kinderen van het omgebrachte echtpaar opgevoed?
D’HAREMBURE: Een zus van Sophie Chotek. De drie kinderen van Franz Ferdinand kregen verscheidene duizenden hectaren eigendom in Steiermark. Op die manier werd de scheiding met de keizerlijke familie bekrachtigd. De familie Hohenberg ontwikkelde haar eigen clan en traditie. Mijn oom Georg Hohenberg was in het nieuwe Oostenrijk jarenlang ambassadeur en werkte voor regeringen zoals die van de socialistische kanselier Bruno Kreisky.
Museum Franz Ferdinand, Schloss Artstetten, A-3661 Artstetten, Oostenrijk. Tel. 00-43-7413.8302. Open van 1 april tot 1 november.
Frans Vuga
