De planning voor een ontmanteling van Doel 1 en Doel 2 lag al helemaal klaar toen de regering-Michel besliste om de kerncentrales langer open te houden. Het betekende uitstel maar geen afstel voor de grootste sloopoperatie uit de Belgische industriële geschiedenis. Electrabel zal de sites van Doel en Tihange vanaf 2022 schoonmaken. En dat zal een hoop geld kosten: een slordige 6 miljard euro.
De torens van Doel, iemand zou er een stadsgedicht over moeten schrijven. Veel meer dan de Antwerpse Boerentoren en de kathedraal domineren ze hun omgeving. Zeelui begroeten de 170 meter hoge tweeling als oude bekenden. Eens de kerncentrale op Linkeroever gepasseerd, ligt het dok om de bocht. Het wordt wennen, maar straks zijn de imposante koeltorens met hun witte waterdamppluimen weg. Ook de hele centrale met haar vier kernreactoren en bijbehorende installaties zal op een dag niet meer dan een herinnering zijn. Wat er dan precies met de 80 hectare van de nucleaire site zal gebeuren, kan eigenaar Electrabel nog niet zeggen. Misschien wordt het een natuurgebied met slikken en schorren, zoals het aanliggende Verdronken Land van Saeftinghe. Misschien kiest men voor landbouwgrond, of toch weer een industriezone. Maar het einddoel van de ontmanteling is alvast duidelijk: de kerncentrale van Doel zal, net zoals die van Tihange, in een greenfield of gesaneerde zone worden herschapen, zonder beperkingen voor herbestemming.
Zoiets gebeurt niet in één dag. Volgens het nucleaire akkoord dat de regering eind november 2015 met Electrabel afsloot, valt op 1 oktober 2022 Doel 3 stil. Een jaar later wordt Tihange 2 definitief afgeschakeld, de overige vijf eenheden volgen in de loop van 2025. Het stopzetten van Doel 3 luidt een ontmantelingsoperatie in die minstens twintig jaar zal duren. Als alles volgens plan verloopt, zijn beide sites tegen 2045 tot de laatste morzel beton ontmanteld en kan er worden gepicknickt op de plek waar decennialang stroom werd geproduceerd uit uranium en plutonium.
Gidsland Duitsland
Head of Nuclear Liabilities, staat te lezen op het kaartje dat Geert Backaert ons op het Electrabel-hoofdkwartier overhandigt. Zijn dienst was betrokken bij het studiewerk waarmee ENGIE, de nieuwe naam van de Franse moederholding GDF-Suez, voor de levensduurverlenging van Doel 1 en 2 lobbyde. Kennelijk was dat politieke succes toch geen certitude, want Backaert was ook de man die gelijktijdig alles in gereedheid bracht om zo snel mogelijk aan de ontmanteling van de 40 jaar oude reactoren te beginnen.
Aan die spreidstand kwam een einde toen in november werd beslist om Doel 1 en 2 alsnog open te houden. (Tihange 1 kreeg al in maart 2014 uitstel van executie van de regering-Di Rupo). De onzekerheid illustreert perfect dat de ontmanteling van kerncentrales behalve een technisch en financieel titanenwerk ook een juridisch en bureaucratisch kluwen is. Een halve meter papier plus cd-roms en usb-sticks met powerpointpresentaties, zo moeten we ons het ontmantelingsplan voor Doel 1 en Doel 2 voorstellen. ‘Dat is geen verloren werk’, zegt Backaert. ‘Natuurlijk zullen we de informatie tegen 2025 moeten actualiseren, want in tien jaar kan er veel veranderen. De technologie, maar vooral de regelgeving en de economische realiteit. Actualiseren, dat doen we hier voortdurend. De wet verplicht ons om de drie jaar een globaal ontmantelingsplan voor het complete park van zeven reactoren voor te leggen aan de Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen (NIRAS), met een kostenraming en technisch stappenplan per site. Dat is al behoorlijk gedetailleerd, maar de definitieve ontmantelingsplannen gaan uiteraard veel verder.’
Routineuze sloopoperatie
België kiest voor de zogenaamde Decon-aanpak, wat neerkomt op een ‘directe ontmanteling’. Backaert: ‘Al moet je “direct” wel met een korrel zout nemen. Met de voorbereiding en de vergunningsaanvragen erbij rekenen we op minstens vijftien jaar per reactor.’ Duitsland is voor Electrabel het gidsland op het vlak van decommissioning. De Duitsers hebben ervaring zat. Na de kernramp in het Japanse Fukushima in 2011 beslisten ze om tegen 2022 alle nucleaire centrales te sluiten. Alle reactoren die voor 1980 werden gebouwd, werden onmiddellijk stilgelegd. Het gaat om acht eenheden, de vergunningsaanvragen voor de ontmanteling zijn binnen. Vijf andere reactoren zitten in verschillende uitvoeringsstadia, terwijl negen sites al werden vrijgegeven, wat betekent dat er geen stralingsmonitoring meer nodig is op terreinen waar decennialang kernenergie werd opgewekt.
Volgens Gerhard Schmidt, specialist nuclear decommissionning aan het Darmstadt Öko Institut, kost het tussen de acht en de vijftien jaar om een reactor te ontmantelen. De snelheid hangt af van technische ervaring en de kwaliteit van projectmanagement, maar het draaiboek ligt vast. Je moet altijd eerst de brandstof, goed voor 99 procent van de radioactiviteit, evacueren. Dan moet je de gebouwen decontamineren, installaties afbreken, het binnenwerk van het reactorvat verwijderen, daarna volgen het vat en het betonnen omhulsel, het zogenaamde biologische schild. Rest alleen nog de afbraak van de gebouwen, wat weinig meer om het lijf heeft dan een routineuze sloopoperatie. ‘Het grote voordeel van Decon is dat de expertise beschikbaar is’, zegt Schmidt. ‘Als je veertig jaar wacht, zoals in Amerika, zijn alle ingenieurs die de centrale kennen al lang dood of met pensioen. Bij onmiddellijke afbraak kun je wel de nodige technici en specialisten aan boord houden. Ik zie in Safestore niets dan nadelen. De kosten zijn veel moeilijker te beheersen, en zelfs het argument van het lagere stralingsniveau snijdt geen hout meer. Alle stralingsgevoelige afbraakwerken gebeuren tegenwoordig met robots op afstandsbediening.’
Duitse operatoren moeten hun ontmantelingsplannen technisch en financieel laten narekenen door een gespecialiseerd ingenieursbureau. De bekendste naam is NIS-Siempelkamp, het bureau dat ook door Electrabel wordt ingeschakeld bij de verplichte, driejaarlijkse update van het globale ontmantelingsplan. Er zal aan de volgende versie flink geschaafd moeten worden. In vorige edities zat een gat van tien jaar tussen de ontmanteling van Doel 1 en 2 en de andere reactoren, tijd die Electrabel dankbaar kon gebruiken om ervaring op te doen. ‘Door de levensduurverlenging schuift alles in elkaar’, zegt Backaert. ‘Het wordt secuur plannen. Naast de knowhow binnen de groep zullen we ook hooggespecialiseerde onderaannemers moeten inhuren. Die kunnen niet altijd op twee of drie plaatsen tegelijk werken.’ Human resources was een belangrijk onderdeel in het definitieve maar alsnog voorbarig gebleken ontmantelingsplan voor Doel 1 en Doel 2. Een deel van het personeel zou naar Doel 3 en 4 verhuizen, anderen werden bij de ontmanteling ingezet. Die tweedeling hoeft over tien jaar in principe niet meer gemaakt te worden. ‘Na 2022 wordt ENGIE-Electrabel een ander bedrijf’, zegt Backaert. ‘Op groepsniveau blijft stroomproductie de corebusiness, maar de medewerkers van onze kerncentrales zullen geen elektriciteit meer maken maar installaties afbreken.’
Wie betaalt de factuur?
Hebben we in België dan geen precedenten? Toch wel. De BR3, een van de kleine onderzoeksreactoren van het Studiecentrum Kernenergie (SCK) in Mol, werd in 1988 stilgelegd. De ontmanteling begon pas veertien jaar later en duurde tot 2011. ‘Pionierswerk’, zegt vicedirecteur Frank Hardeman daarover. ‘De ontmanteling maakte deel uit van een Europees onderzoeksproject. Snelheid was geen doel op zich. We hebben er veel van geleerd, kennis die we bij projecten in binnen- en buitenland hopen te verzilveren.’ Een soortgelijk verhaal tekenen we op bij Belgoprocess in Dessel, waar de opwerkingsfabriek Eurochemic werd ontmanteld. De fabriek, in 1966 opgestart als Europees samenwerkingsproject, viel door onenigheid tussen de deelnemende landen al in 1974 stil. In die korte periode werden in Dessel revolutionaire opwerkings- en conditioneringstechnieken voor nucleair afval zoals verglazing, pyrolyse en bitumering geperfectioneerd. Die technologie vond vlot haar weg naar het buitenland, maar België bleef met het nucleaire passief achter. Belgoprocess, de opvolger van Eurochemic, dat op zijn beurt onder de vleugels van de NIRAS opereert, heeft er bijna 25 jaar over gedaan om het dertig meter hoge gebouw te ontmantelen. Kostprijs: 210 miljoen euro, een bedrag dat we met z’n allen via een heffing op onze stroomfactuur afbetalen. Dat zou ons voor de ontmanteling van de kerncentrales van Electrabel niet mogen overkomen. Maar wie zal dan die grootste Belgische sloopoperatie ooit betalen, en vooral: wat zal het kosten?
De factuur gaat naar Synatom. De naamloze vennootschap beheert de zogenaamde nucleaire provisies waarmee te gepasten tijde de afbraak van de centrales zal worden gefinancierd. De bijdragen komen van Electrabel en in veel mindere mate van EDF-Luminus, kleinaandeelhouder in de Belgische kerncentrales. Goed om te weten: Electrabel is voor de volle 100 procent eigenaar van Synatom, één aandeel van de Belgische staat niet te na gesproken. Het geld van Synatom is dus ook het geld van Electrabel. Vestzak-broekzak dus? Vreemd. ‘Dat is helemaal niet vreemd,’ zegt Robert Leclère, ceo van Synatom, ‘want dat is zo voorgeschreven in de wet op de nucleaire provisies.’
Het geld is er niet
Electrabel heeft een schatting gemaakt van de verwachte kosten voor de afbraakwerken. Die raming is gebaseerd op de hoeveelheid afbraakmateriaal, het benodigde personeel, het aantal manuren per soort materiaal enzovoort. Praktijken zoals in Amerika, waar reactorvaten in hun geheel uit de centrale worden gelicht en diep in de woestijn van Utah worden begraven, zijn bij ons onmogelijk. Backaert: ‘Bij ons is de vraag meer of je een reactorvat in stukken van een vierkante meter groot snijdt, dan wel of je alles bij de NIRAS in postzegelformaat moet aanleveren. Het is een detail, maar het heeft grote gevolgen voor de kostprijs. De regelgeving daarover is niet helemaal duidelijk. Het komt er in elk geval op aan de nucleaireafvalstroom zo veel mogelijk te beperken. Daar bestaan technieken voor, zoals het afschrapen van betonwanden. Alleen de oppervlakte aan de binnenzijde is besmet, de rest hoeft niet in de radioactieve afvalstroom.’
Volgens de jongste raming van Electrabel zal er voor alle centrales samen in totaal 6,265 miljard euro nodig zijn. Dat zou de eindfactuur zijn tegen pakweg 2045. Dat geld is er vandaag niet. Leclère: ‘Als we vandaag de hele ontmanteling in één keer zouden bestellen en betalen, hebben we 4,7 miljard euro nodig. Dat is uiteraard allemaal fictie, want de centrales zullen nog jaren draaien. Het is de opdracht van Synatom om onze reserves via beleggingen te laten aangroeien tot uiteindelijk 6,2 miljard.’
Of dat zal volstaan, kan niemand voorspellen. In Nederland rekent men voor de centrale van Dodewaard op 180 miljoen euro en in Borssele moet men tegen de sluiting in 2034 zo’n 491 miljoen aan de kant hebben. Het verwerken van de splijtstof is in die bedragen niet begrepen. De ontmanteling van de in 1994 afgeschakelde Duitse Kernkraftwerk Würgassen kostte uitbater E. ON maar liefst 1 miljard euro. Tien jaar later kostte de afbraak van de bijna identieke centrale in Stade nog de helft. Technologische vooruitgang en ervaring kunnen dus de prijs drukken. Toch berekenden experts van het Öko Institut Darmstadt dat ontmanteling altijd rond de 750 miljoen kost, wat ook de omvang van de centrale is.
Dure leningen
In het Synatom-ontmantelingsfonds zit vandaag ongeveer 3,3 miljard euro. Daarnaast hebben Electrabel en EDF al zo’n 4,7 miljard in een tweede Synatom-fonds gestort voor de afvoering en verwerking van bestraalde splijtstof. In totaal is er dus 8 miljard, een aardig bedrag, dat met de nodige voorzichtigheid moet worden belegd. Volgens de wet mag Synatom daarbij tot driekwart van dat geld weer uitlenen om rente te incasseren. Dat gebeurt ook: Synatom heeft 5,8 miljard uitgeleend aan… Electrabel. Wat het bedrijf daarmee doet, is zijn zaak. De lening is niet gebonden aan voorwaarden zoals investeringen in hernieuwbare energiebronnen.
Electrabel moet als exploitant van de kerncentrales de miljarden aan Synatom betalen om de latere afbraak te financieren, maar krijgt dus wel driekwart van dat geld meteen terug als lening van Synatom. Ook dat lijkt vestzak-broekzak. ‘Nee,’ zegt Leclère, ‘want Electrabel betaalt Synatom elke drie maand 4,8 procent interest op dat bedrag.’
Die 4,8 procent is de zogenaamde actualisatievoet die om de drie jaar wordt vastgelegd door de Federale Commissie voor Nucleaire Voorzieningen binnen Synatom. Dat rendement heeft Synatom vandaag nodig om zijn kapitaal op termijn tot die 6,2 miljard te laten aangroeien. Alleen: we leven al enkele jaren met historisch lage rentevoeten. Waarom betaalt Electrabel dan die torenhoge rente als het veel goedkoper miljarden zou kunnen lenen bij de banken? Leclère: ‘We hanteren vergelijkbare tarieven als in Frankrijk en Duitsland. Als Electrabel goedkoper zou lenen bij de bank en Synatom daardoor onvoldoende provisie zou kunnen aanleggen, dan moet Electrabel uiteindelijk toch het verschil bijpassen. Dat is de wet.’
Codenaam Bianca
Experts wijzen erop dat het grote voordeel voor Electrabel is dat het alleen die interest terugbetaalt, en geen kapitaal. Dat kapitaal komt pas aan het einde van de rit, bij de effectieve afbraak van de centrales. Als Electrabel dan nog bestaat, want het gaat niet zo goed in de sector. ENGIE-topman Gérard Mestrallet wees er eind vorig jaar op dat ‘de elektriciteitsbedrijven tot 2008 tot de meest rendabele in Europa behoorden, maar nu is de situatie totaal omgekeerd’.
Toch is Leclère er gerust op: ‘Een bedrijf gaat niet van de ene op de andere dag failliet. Synatom controleert permanent of alle bedrijfseconomische ratio’s van Electrabel gunstig blijven. Het bedrijf moet ook altijd minstens een rating BBB+ hebben van de internationale ratingbureaus. Als die rating zakt, kan de Federale Commissie voor Nucleaire Voorzieningen de graduele terugbetaling van het kapitaal eisen.’ Geruststellend, maar toch. BBB+ is in de financiële sector geen topkwaliteit zoals A-ratings, maar zogenaamd ‘aanvaardbare kwaliteit’ (lower medium grade).
Moederbedrijf ENGIE heeft grote plannen. In de VS zou de groep een aantal centrales afstoten, en ook de activiteiten in de Benelux zouden worden afgesplitst en apart naar de beurs worden gebracht. Met andere woorden: Electrabel zou dan niet meer onder de grote paraplu van multinational ENGIE schuilen. Mestrallet bevestigde dat zo’n plan, met codenaam Bianca, wordt onderzocht. Experts vrezen dat Electrabel in zo’n scenario weleens een heel stuk minder kredietwaardig zou kunnen worden. En wie draait dan op voor de ontmantelingskosten? De belastingbetaler? Leclère is formeel: ‘De belastingbetaler loopt geen risico, ook niet als er lijken uit de kast zouden vallen bij de ontmanteling. Electrabel zal moeten bijpassen.’
Nieuwe levensduurverlenging
Intussen heeft de NIRAS een vergunningsaanvraag lopen voor de bouw van een ‘bovengrondse categorie A-berging voor laag- en middelactief, kortlevend afval’ in Dessel. De capaciteit van 70.000 kubieke meter moet volstaan om al het in België geproduceerde afval, zowel uit het verleden als in de toekomst, te bergen. 60 procent daarvan is voor het puin van de zeven kernreactoren bestemd. Langlevend afval, goed voor een tiende van de nucleaire stroom, wordt tijdelijk opgeslagen in afwachting van geologische berging in de Kempense klei. Wat er met de splijtstof moet gebeuren, is nog onduidelijk. Sinds 1993 liggen de opgebruikte, hoogradioactieve uranium en mox-staven op de sites van Tihange en Doel te wachten op een politieke beslissing. Twintig jaar lang heeft de NIRAS de opties tot op het bot onderzocht: ondergronds bergen, of opwerken tot nieuwe brandstof. ‘Tegen 2022 moet er écht een beslissing komen’, zucht directeur Jean-Paul Minon. Het mag duidelijk zijn waarom de NIRAS de driejaarlijkse ontmantelingsplannen van Electrabel niet alleen technisch maar ook financieel evalueert. De berging en conditionering van die immense afvalstroom weegt enorm zwaar in het totale kostenplaatje.
Maar het laatste woord ligt bij het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (FANC). Pas als de nucleaire waakhond officieel bevestigt dat alle radioactiviteit verdwenen is, worden de ontmantelde sites vrijgegeven voor herbestemming. Dromen van extra natuur of landbouw op Linkeroever mag, maar NIRAS-topman Minon voorspelt nu al een grote vraag naar industrieterreinen in de haven. Het is koffiedik kijken, dertig jaar is lang. Het is best mogelijk dat tegen dan een erfgoedcomité met succes ijvert voor de bescherming van een van de koeltorens. Het is óók mogelijk dat al het voorgaande puur speculatief is omdat er tegen 2022 tussen de regering en Electrabel een nieuwe nucleaire deal met levensduurverlenging wordt gesloten. ‘In Amerika wordt driekwart van de kerncentrales tot 60 jaar verlengd’, zegt Synatom-baas Leclère. ‘Dat België aanvankelijk voor 40 jaar koos, was een politieke keuze. In de Verenigde Staten is kernenergie geen politiek thema, daar is men nu studies aan het verrichten om centrales 80 jaar te laten draaien. Technisch is dat geen enkel probleem.’ Het lobbyen kan beginnen.
DOOR JAN LIPPENS EN ERIK RASPOET
‘Snijd je een reactorvak in stukken van een vierkante meter? Of op postzegelformaat?’
Tegen 2045 kan er in Doel en Tihange gepicknickt worden.
