In de winter van 1812 liep Napoleons Russische veldtocht op zijn laatste benen. De terugtocht was een catastrofe geworden. Tienduizenden verloren het leven door koude en ontbering. Wat doe je als je veldtocht in puin ligt, je leger in de sneeuw achterblijft en je keizerlijke aura op instorten staat?
Napoleon hokte in een boerderijtje en trok zich ’s avonds samen met zijn persoonlijke secretaris, baron Fain in een achterkamer terug om bij het licht van een kaars een tekst te schrijven die Europa zou schokken. Hij dicteerde het 29e Bulletin de la Grande Armée, want er moest dringend aan crisiscommunicatie worden gedaan.
Napoleon gaf toe dat het leger in duigen lag
Wie het document leest, zal meteen doorhebben dat deze tekst in al zijn wolligheid niets minder is dan de beschrijving van een zeer zware teleurstelling. Napoleon gaf aan dat de oorlog verkeerd was afgelopen. De eerste zin was veelbetekenend: ‘Tot 6 november was het weer uitstekend.’ Het was duidelijk, het leger was verslagen door het weer, niet door de Russen. Dat was niet helemaal juist, maar evenmin een leugen. Heel erg tegen zijn gewoonte in liet Napoleon verstaan dat het leger in duigen lag.
Ongetwijfeld wist Napoleon welke schok het nieuws zou veroorzaken
‘Het leger moet zich herstellen, moet zijn discipline terugvinden, zijn cavalerie heropbouwen, alsook de artillerie en het materieel, dat is het resultaat van wat gebeurd is.’ Duidelijke cijfers over de verliezen gaf hij niet, maar wie las dat 30.000 paarden verloren waren gegaan en dat de achterhoede van maarschalk Ney nog uit 3.000 man bestond, besefte dat er in Rusland iets vreselijks was gebeurd. Ongetwijfeld wist Napoleon welke schok dit zou veroorzaken, na tien jaar van zegeberichten en verbazingwekkende militaire prestaties.
De laatste zin van het Bulletin was dan ook typerend voor zijn politieke overlevingsinstinct: ‘Nooit heeft Zijne Majesteit in een betere gezondheid verkeerd.’ Niemand mocht zich in Parijs in het hoofd halen dat het afgelopen was. Een slimme zet, maar je vraagt je af wat de honderdduizenden weduwen en wezen ervan vonden toen ze vernamen dat het staatshoofd kerngezond was weergekeerd. In alle Europese hoofdsteden en in de eerste plaats te Parijs was het 29ste Bulletin enkele weken later het meest gelezen document van het ogenblik.
Enkele weken later? Jawel, want hoewel Napoleon de tekst al op 3 december aan baron Fain had gedicteerd, liet hij het Bulletin pas op 16 december publiceren. ‘Napoleons oorlogsbulletins waren geschreven voor Parijs en heel Europa’, zei de baron daarover. ‘Daarom was hun effect altijd politiek berekend.’ Twee dagen na het opstellen van de tekst, op 5 december 1812, had Napoleon het leger in Rusland achtergelaten om samen met Caulaincourt naar Parijs terug te keren. Hij wist dat het nieuws van de mislukte Russische veldtocht, dat zijn reputatie als militair en zijn politieke autoriteit zou ondermijnen, vroeg of laat hoe dan ook in heel Europa bekend zou raken.
Nog voor ze tijd hadden om in paniek te raken, zou hij evenwel weer bij hen zijn
Napoleon nam zelf het initiatief, en liet de zorgvuldig afgewogen zinnen van het 29ste Bulletin pas publiceren op een moment dat hij de troon weer dicht genaderd was. Op die manier kon hij de slechte geruchten per brief en niet persoonlijk overbrengen. Vervolgens had de achterban enkele dagen de tijd om de schok te verwerken. Nog voor ze tijd hadden om in paniek te raken, zou hij evenwel weer bij hen zijn, doen alsof er geen vuiltje aan de lucht was, en meteen aan de wederopstanding beginnen.
Mocht het 29ste Bulletin in Frankrijk verspreid zijn terwijl Napoleon nog in Rusland zat, hadden tegenstanders van de verwarring en paniek kunnen gebruik maken om in de hoofdstad de macht te grijpen. Het Bulletin was qua inhoud en timing een sterk voorbeeld van de sluwe communicatie van de keizer. Het maakte deel uit van een politiek campagneplan, dat met dezelfde strategische precisie was uitgedokterd als zijn veldslagen.