Het basisinkomen spreekt al eeuwen tot de verbeelding, van Thomas More tot Elon Musk. Voorstanders zien het als hét middel tegen armoede en ongelijkheid, critici vrezen een onbetaalbaar experiment. Nieuwe studies uit de VS temperen de hooggespannen verwachtingen, maar econoom-filosoof Philippe Van Parijs blijft overtuigd: ‘Het gaat niet alleen om geld, maar om vrijheid.’
‘De belangstelling voor het basisinkomen blijft wereldwijd groeien’, zegt Philippe Van Parijs, net terug van een congres daarover in Rio de Janeiro. Al in 1516 droomde de humanist Thomas More in zijn boek Utopia van een samenleving waarin iedereen genoeg heeft. In België werd het idee populair door Van Parijs’ boek uit 1991, Why Surfers Should Be Fed. Het was een uitdagend idee: iedereen, van hardwerkende mensen tot surfers die de hele dag op het strand rondhangen, krijgt van de overheid een vast bedrag, zonder voorwaarden.
Het basisinkomen vindt steun bij uiteenlopende groepen, ook in liberale kringen. Open VLD-politica Nele Lijnen schreef erover in haar boek Win for Life, met bijdragen van onder meer Kristof Calvo en Georges-Louis Bouchez. De MR-voorzitter dacht aan een basisinkomen van 1000 euro per maand tot je 67e, daarna zou het 1600 euro worden. ‘Het zal de spanningen tussen individuen verminderen, niemand moet nog jaloers zijn op iemand anders. Het zal in ons land ook de communautaire spanningen verminderen’, aldus Bouchez.
Ook de Nederlandse journalist Rutger Bregman omarmde het idee in zijn boek Gratis geld voor iedereen. Elf jaar geleden stelde hij een maandelijks bedrag van 1400 euro voor iedereen voor, maar hij zag een groot obstakel: ‘de ideologische overtuiging dat je moet en zult werken voor je geld’. Bregman werd voor zijn pleidooi voor het uitdelen van geld in progressieve kringen bewierookt.
Mensenrecht
Waarom zou iedereen zonder tegenprestatie een zak geld van de overheid moeten krijgen? Voorstanders zien een basisinkomen als een erkenning van gelijkheid: iedereen, van arts tot werkloze, heeft recht op een deel van de welvaart. Sommigen noemen het zelfs een mensenrecht. Zo’n basisinkomen zou ook niets dan voordelen met zich meebrengen. De druk om een baan te hebben zou wegvallen, iedereen zou van een fatsoenlijke levensstandaard kunnen genieten, de zorgen over schulden zouden verminderen, mensen zouden over een betere fysieke en mentale gezondheid kunnen beschikken, niemand zou nog in armoede verzeilen. ‘Zouden’, want zal een basisinkomen ook in werkelijkheid zo’n effect hebben?
In Amerika kregen 1000 mensen die in armoede leven een basisinkomen van 1000 euro per maand. Hun situatie verbeterde amper.
In 2018 kwamen onderzoekers Ive Marx, Wim Van Lancker en Gerlinde Verbist van het Centrum voor Sociaal Beleid van de Universiteit Antwerpen al met een ontnuchterende studie. Ze analyseerden basisinkomens van 415 tot 982 euro per maand. Steeds bleek dat de economisch sterkeren, zoals studenten en werkenden, het meest zouden profiteren, terwijl werklozen en andere uitkeringstrekkers vaker bij de verliezers zouden behoren. Met een basisinkomen van 982 euro ‘daalt de ongelijkheid en relatieve armoede wel wat, zij het maar heel beperkt in verhouding tot de omvang van de ingreep’, zo staat in de studie. Want de financiering zou een ‘drastische verhoging’ van de belastingen vergen: ‘globaal zou de belastingdruk met 24 procent stijgen.’ Welke minister zou daarvoor tekenen?
Pijnlijk
Dan nog waren de voorstanders er niet van overtuigd dat het basisinkomen een utopisch idee is. Maar nu zijn de resultaten bekend van een experiment in de Amerikaanse staten Texas en Illinois. Drieduizend mensen in armoede werden gevolgd, van wie een derde maandelijks 1000 dollar kreeg. Het resultaat? Ze gingen enkele uren per week minder werken, maar hun situatie verbeterde amper. Ze gingen niet opnieuw naar school, schoolden zich ook niet bij, wisselden hun slechte banen niet voor betere. Ook de fysieke gezondheid ging er niet op vooruit. Het mentale welzijn, bijvoorbeeld het stressniveau, verbeterde even, maar viel na een jaar terug.
Op basis van dit en gelijkaardige experimenten concluderen onderzoekers dat onvoorwaardelijk geld uitdelen, mensen wel helpt om meer dingen te kunnen kopen, maar het maakt hen niet gezonder of gelukkiger, leidt niet tot meer arbeidsvreugde en haalt hen niet uit de armoede. Rutger Bregman erkende dit onlangs in een tweet: ‘Het is pijnlijk om te zeggen, maar recente grondige onderzoeken naar het basisinkomen in rijke landen leveren vrij teleurstellende resultaten op.’ Zijn enthousiasme lijkt getemperd door de realiteit.
‘Het belangrijkste is dat een basisinkomen aan iedereen een sociaal-economische zekerheid geeft, waardoor iedereen meer vrijheid krijgt.’
‘Het is niet verwonderlijk dat Bregman ontgoocheld is,’ reageert Van Parijs, ‘want hij schreef sensationele zaken over de effecten van het basisinkomen op basis van intuïtie en soms heel slordig onderzoek. Als je hoge, naïeve verwachtingen hebt, kun je alleen maar ontgoocheld zijn na de resultaten uit het recente onderzoek.’
Zelf blijft Van Parijs overtuigd van het basisinkomen. Hij wijst erop dat het onderzoek in de Verenigde Staten maar ging over duizend mensen en ook maar drie jaar lang liep, ‘terwijl je pas alle effecten hebt als iedereen levenslang zo’n basisinkomen krijgt. Het basisinkomen kan dan wel de armoede wat verlagen, maar dat vind ik niet het belangrijkste. Het gaat niet alleen om geld, het belangrijkste is dat een basisinkomen aan iedereen een sociaal-economische zekerheid geeft, waardoor iedereen meer vrijheid krijgt.’
Elon Musk
En hoe zit het met de betaalbaarheid? ‘Natuurlijk is dat afhankelijk van het bedrag dat je als basisinkomen uitkeert’, zegt Van Parijs. ‘In Europa aan iedereen 1000 euro geven is onbetaalbaar, maar 500 of 600 euro is haalbaar. Het gaat dan nog over veel geld, maar je kunt dat financieren door de laagste uitkeringen af te schaffen, de mensen met hoge inkomens meer te belasten, een hogere heffing op de CO2-uitstoot en noem maar op.’
‘Elon Musk zegt dat een universeel basisinkomen in de toekomst nodig zal zijn, omdat robots en AI het werk van de mensen zullen overnemen.’
‘Ik pleit al veertig jaar voor een basisinkomen,’ besluit Van Parijs, ‘en ik stel de serieuze studies en experimenten zeer op prijs, maar we moeten niet ontgoocheld zijn als de resultaten niet overeenkomen met wat sommigen vaak in hun naïviteit dachten. Ik zie de belangstelling voor het basisinkomen wereldwijd alleen maar groeien. Elon Musk bijvoorbeeld zegt dat een universeel basisinkomen in de toekomst nodig zal zijn, omdat robots en artificiële intelligentie het werk van de mensen zullen overnemen. Ik onderschrijf zijn argumentatie niet, ik zeg niet dat het basisinkomen onvermijdelijk zal zijn, maar het is wel wenselijk. En de uitspraken van Musk zorgen er wel voor dat veel mensen een basisinkomen niet meer zo absurd vinden als het op het eerste gezicht lijkt.’
