Ook op het werk heeft de werknemer zijn persoonlijke levenssfeer. Maar het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid maakt zich wel zorgen omdat de privacy op de werkplaats in het gedrang komt.
Met de wegbewaking door onbemande camera’s maakt de overheid slechts spaarzaam spoed. Intussen bespieden warenhuizen hun klanten met videocamera’s, alsof het potentiële dieven zijn. Als politiemannen geklede bedienden controleren de identiteit, het beroep en het wagenmerk, van al wie een gebouw met enig aanzien betreedt. Banken weten alles van hun cliënten van maandsalaris tot vakantiebestemming en bedrag van het lidgeld voor vakbond of Rotary. Gespecialiseerde firma’s houden op computers adressenbestanden bij, met bij elke naam notities over de samenstelling van het gezin, de koopkracht, de consumptievoorkeuren en de hobby’s. Tijdens het avondeten bellen onbekende juffrouwen voor een enquête. Ook op het Internet is de privacy nu een probleem.
Iedereens doen en laten, rekeningen en voorkeuren zitten op verscheidene plaatsen geregisteerd. Een stuk van de dag lopen velen onvrijwillig te acteren voor controlerende camera’s. Het is al lang niet meer het monopolie van de overheid om haar burgers in het oog te houden. De totalitair controlerende Big Brother, die George Orwell in 1949 in zijn ?1984? voorspelde, doet ook op de werkplaats zijn intrede. Videocamera’s in de fabrieken controleren de arbeidssnelheid, zelfs de tijd die werknemers op de toiletten doorbrengen. Call centers en andere bedrijven zetten de telefoongesprekken van hun bedienden op tape. Warenhuizen fouilleren hun verkoopsters voor ze naar huis gaan. Tijdens sollicitatiegesprekken krijgen werkzoekenden indiscrete vragen te beantwoorden. En wie weet wat er allemaal in de computers van de personeelsdiensten steekt.
Het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid is niet gerust in die gang van zaken. Het wijdde een heel Arbeidsblad aan het probleem van de toenemende ingreep van de werkgevers in de persoonlijke levenssfeer van de werknemers (?Arbeid en privacy : werk onder vier ogen ??). De verenigingen van werkgevers en van werknemers belijden bij herhaling hun gehechtheid aan de privacy op de werkvloer en ze noteerden dit principe zelfs in enkele collectieve arbeidsovereenkomsten. Maar dat lost het probleem niet op, weet Paul Pirenne, directeur-generaal van de algemene directie van de studiën van Tewerkstelling en Arbeid. ?Alle werkgevers zitten niet op dezelfde golflengte als het erop aankomt de algemene beginselen toe te passen.?
TOEZICHT IS NIET ILLEGAAL
Meer en meer ondernemingen installeren gesofisticeerde systemen om de activiteiten van hun werknemers te bewaken. Ze willen ze trouwens ook graag beter leren kennen, bijvoorbeeld, voor wat hun familiale verhoudingen betreft, hun deelneming aan het verenigingsleven, hun financiële en eventuele andere problemen. Pirenne : ?Het toezicht op het werk is zeker niet illegaal in termen van het arbeidsrecht. Zorgwekkend is dat het toezicht meer en meer uitgeoefend wordt zonder medeweten van de werknemer en dat het precieze doel ervan de uitvoering van het werk overstijgt. Het toezicht vertoont immers de neiging zich uit te strekken tot het algemeen gedrag van de werknemers.?
Artikel 22 van de grondwet stelt gerust : ?Ieder heeft recht op de eerbiediging van zijn privé-leven en zijn gezinsleven, behoudens in de gevallen en onder de voorwaarden door de wet bepaald.? Maar met zo’n algemeenheid valt in het arbeidsleven weinig aan te vangen. Er zijn wel talrijke toepasselijke wetten en reglementen en zelfs collectieve arbeidsovereenkomsten. Maar het geheel hangt met haken en ogen en met uiteenlopende rechtspraak aaneen. Laura Ballarin van Tewerkstelling en Arbeid is formeel : ?In het Belgisch recht is er geen enkele specifieke bepaling over de schending van het privé-leven op het werk.?
De bescherming van het privé-leven slaat, vanuit het verleden, op de rechten en de vrijheden van de burger ten aanzien van de overheid. Weinigen denken eraan dat arbeiders en bedienden ook op hun werkplek hun individuele leven behouden. De werkgever heeft het recht te controleren en moet daarbij al eens de grenzen van de privacy overtreden, heet het. Hij betaalt uiteindelijk. En de werknemer aanvaardt contractueel het gezag de leiding en het toezicht van zijn werkgever. Hans Clauwaert van het arbeidsministerie nuanceert : ?De werknemer verliest zijn grondrechten niet op het moment dat hij de onderneming betreedt. Maar er wordt algemeen aanvaard dat de grondrechten die men als burger heeft niet noodzakelijk dezelfde inhoud hebben binnen de bedrijfsmuren.?
Maar dat kan niet tot om het even wat leiden, vindt topambtenaar Pirenne : ?In tal van ondernemingen baseert men zich op de patronale prerogatieven om de handelingen en gedragingen van de werknemers te controleren. Het afluisteren en opnemen van telefoongesprekken, het plaatsen van camera’s, het fouilleren van werknemers vinden steeds meer ingang in de bedrijven. Juridisch gezien kunnen er vraagtekens bij de toelaatbaarheid van dergelijke controlemiddelen worden geplaatst.?
WACHTEN OP DE WETGEVER
Uitgangspunt in die privacykwestie is artikel 8 van het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en van de Fundamentele Vrijheden, dat bijna woordelijk overgenomen is in het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. Het voorziet erin dat eenieder het recht heeft op de eerbiediging van zijn privé-leven, zijn gezinsleven, zijn huis en zijn briefwisseling. Commentaar van Pirenne : ?De concrete uitwerking moet gebeuren door de lidstaten zelf. En tot nu toe heeft de Belgische wetgever zich beperkt tot detailregelingen, in afzonderlijke wetten en besluiten. Bij gebrek aan een wettelijke tekst bestaat er ook geen algemeen aanvaarde definitie van het begrip persoonlijke levenssfeer. Het staat wel vast dat het gaat om de levenssfeer die elk individu wil behoeden tegen de nieuwsgierigheid van derden.?
Het meeste ophef maakt de installatie van videocamera’s op het werk. Bankbedienden tillen daar niet zwaar aan en ook in de diamantsector is het gebruikelijk. Maar in andere bedrijven voelen werknemers zich vaak gefrustreerd omdat camera’s hun arbeid permanent in het oog houden en chefs zelfs kunnen inzoomen vanuit een controlecentrum. Tot woede komt het, wanneer ze ontdekken dat een en ander in stilte is opgezet. In een West-Vlaams metaalbedrijf groeide daar een volwassen sociaal conflict uit. Volgens Laura Ballarin valt de rechtsleer er niet over als dat bespieden om dwingende veiligheidsredenen gebeurt, ter controle van werknemers die omgaan met geld of ander waardevols, of om ingewikkelde of gevaarlijke productieprocessen in de hand te houden. Een video kan zelfs nuttig zijn om nieuwe werknemers bij te staan in hun opleiding.
Maar als de fabriekscamera’s alleen het werktempo filmen, ligt het delicater. De Brusselse arbeidsrechtbank vonniste dat videocontrole een inbreuk is op de privacy van de werknemers en bovendien ingaat tegen de wet op de arbeidsovereenkomsten, die voorschrijft dat werkgever en werknemer mekaar eerbied en achting zijn verschuldigd. De werknemer om wie het juridisch geding ging, bleef evenwel op staande voet ontslagen. Uit woede sloeg hij de camera stuk. Kunnen video’s dan nooit in een fabriek ? Jawel, als iedereen er weet van heeft en als het in het arbeidsreglement is ingeschreven, wat betekent dat de werkgever en zijn werknemers over de voor- en nadelen ervan hebben overlegd.
KANTOORBANKIEREN NEEMT TOE
Een stuk ingewikkelder ligt het met de telefoon, de fax, de computer en dee-mail. Het strafwetboek verklaart het telefoongeheim heilig. Verkoopsgesprekken worden vaak op band opgenomen, in de call centers gebeurt dat zelfs systematisch, maar ook in andere bedrijven wil ?men? wel eens meeluisteren. Veel werkgevers, of hun onderbazen, weten niet dat ze met één voet in de gevangenis staan als ze stiekem meeluisteren wanneer een van hun werknemers de kinderen opbelt of bankzaken afhandelt. Met die bankzaken loopt het trouwens nogal een vaart. De kredietinstellingen promoten het kantoorbankieren, alsof dat niet op kosten van de werkgever gebeurt.
Wettelijk is het afluisteren van privé-telecommunicatie verboden. Het maakt niets uit of dat thuis of op het werk gebeurt, want alle gesprekken van een werknemer zijn privé-communicaties. Een werkgever mag zelfs niet de toelating vragen alle telefoonverkeer te beluisteren.
Dat betekent evenwel niet dat werknemers in alle vrijheid en blijheid het hele land kunnen afbellen. Tenzij de werkgever een andersluidende toelating geeft, dient de telefoon in de onderneming alleen voor het werk. Uiteindelijk betaalt de onderneming de telefoonfactuur en de verbelde tijd. Onder meer daarom, zo bevestigde de minister van Justitie in het parlement, mag de werkgever de telefoonnummers opsporen waarnaar zijn personeel belt. En de persoonlijke brief die op het werk aankomt ? Moet dichtblijven.
Het fouilleren van werknemers neemt uitbreiding. De biljettendrukkers van de Nationale Bank nemen daar geen aanstoot aan, de verkoopsters van de warenhuizen raken eraan gewend. Elders vallen arbeiders erover dat ze de fabriek slechts kunnen verlaten na van diefstal vrijgesproken te zijn. Fouilleren kan echter wel, alweer als de onderneming dat in het arbeidsreglement heeft staan. De rechtsleer bepleit zorg voor de privacy en de integriteit. Zij aanvaardt dat de werknemer de inhoud van zijn tas moet tonen aan controlepersoneel, op voorwaarde dat de fouillering met een minimum aan tact en enkel in uitzonderlijke en objectief verantwoorde gevallen gebeurt.
IN HET BALLONNETJE BLAZEN
In een autoconstructiebedrijf screenden artsen de werknemers buiten hun weten om op drugs. Elders gebeuren stiekem aidstests. Dat mag dus niet. Het Luikse arbeidshof zette in een arrest het gebruik van drugs volledig in de privé-sfeer van de werknemer, enkel wanneer het werk eronder lijdt kan drugsgebruik tot ontslag leiden. Even terughoudend is de juridische wereld met dronkenschap. De 0,5 gram alcohol per liter bloed die voor het wegverkeer geldt, is niet toepasselijk op het werk. Dronkenschap in de onderneming is ?het verlies van de aanhoudende beheersing van zijn daden.? Minister van Tewerkstelling en Arbeid Miet Smet (CVP) antwoordde op een parlementaire vraag dat alcoholtests en bloedproeven enkel kunnen met toelating van de werknemer. Niet alle juristen delen haar mening. Een werkgever heeft, volgens hen, het volste recht zijn chauffeurs in een ballonnetje te laten blazen, wat trouwens geen medische handeling is.
Bij sollicitatiegesprekken knippert het licht van de privacy snel. De werkgevers (en de selectiebureaus) tonen vaak ongewone belangstelling voor het doen en laten van kandidaat-medewerkers. De sollicitanten zijn ook spraakzaam, de werkloosheid is groot en er zijn vele concurrenten voor de vacature. Weliswaar doet de kandidaat beperkt afstand van zijn recht op privacy, maar dat geeft de aanwerver niet het recht te neuzen in dingen die voor de uitoefening van de job niet belangrijk zijn. Iemand die meldt dat zijn ?vrouw café houdt? kan zijn aanwerving vergeten. En een vurige kinderwens is vanwege de sollicitante een verkeerd antwoord. Regelmatige doktersbehandeling of medicatie hoeft voor het werk niet hinderlijk te zijn. Het kan, maar levert negatieve punten op. Moeten bekennen zwanger te zijn, is voor rekrutering zo fataal dat rechters het liegen daarover niet eens erg vinden. In een zaak van een vrouw die tijdens de sollicitatie niet zwanger heette, maar al meteen na de proefperiode van een baby beviel, oordeelde de Gentse rechtbank dat de betreffende vraag tijdens het sollicitatiegesprek niet essentieel was, zodat de kandidate niet de meldingsplicht had.
Even delicaat zijn de medische onderzoeken bij aanwerving. Ze mogen niet meer inhouden dat wat echt nodig is voor de functie. De ambtenaren van het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid maken zich zorgen over de spectaculair toenemende populariteit van het genetisch onderzoek, een trend die uit het Amerikaanse bedrijfsleven komt overgewaaid. Vaak zonder dat sollicitant of werknemer er weet van heeft, bepaalt het genetisch onderzoek voor welke ziekten hij gevoelig is. Ambtenaar Hans Clauwaert waarschuwt : ?Het gevaar bestaat dat het genetisch onderzoek niet enkel zou aangewend worden met het oog op de medische preventie, maar ook bij het selecteren van werknemers. Men zou met andere woorden de sterken prefereren boven de zwakkeren, al zijn de eventuele zwakheden niet relevant voor de beoogde functie. Zo’n vorm van discriminatie is te verwerpen.?
Intieme betrekkingen tussen personeelsleden tenslotte behoren in beginsel tot het privé-leven. Maar als een en ander zich in de onderneming voordoet, gaat het volgens het Brusselse arbeidshof in tegen de verplichte welvoeglijkheid en de goede zeden bij de tenuitvoerlegging van de arbeidsovereenkomst. Werknemers die met de echtgenote van hun werkgever aanpappen, kijken volgens dat hof best uit hun doppen : overspel buiten de onderneming is geen dringende reden voor ontslag, de vrouw aanzetten het echtelijk dak te verlaten, is dat daarentegen wel.
De fundamentele rechten en vrijheden op de werkplaats zijn voor Paul Pirenne chaotisch genoeg om te pleiten voor een wet die het volledig probleem van het recht op privacy op het werk regelt. Dat zou bijdragen tot een grotere rechtszekerheid, omdat het dan niet meer nodig is verschillende wetgevingen en allerlei rechtspraak op te spitten.
Guido Despiegelaere
Het telefoongeheim is heilig, ook op het werk.
Bij sollicitatie geeft de kandidaat nogal wat privacy prijs. Maar de ondernemers willen nog meer weten.
