‘In landen zonder vrije pers blijft onduidelijk wat mensen werkelijk denken. In Rusland wist het Kremlin afwijkende stemmen grotendeels weg – maar niet voorgoed’, schrijft Robbert de Witt (EW).
Hoe kom je erachter hoe er wordt gedacht in een land waar geen vrijheid van meningsuiting is? Dat is in de buitenlandjournalistiek een groot probleem, er zijn veel meer onvrije dan vrije landen.
Joris Luyendijk schreef er mooi over in Het zijn net mensen en Een goede man slaat soms zijn vrouw, nadat het hem hinderde in zijn werk als correspondent in Irak en Egypte.
Geestig is hoe Luyendijk in een hotel in Bagdad dan maar een man die roomservice naar zijn kamer brengt opvoert, als hij op de Nederlandse radio moet vertellen hoe ‘het Iraakse volk’ erover denkt.
Hoe Russen denken over Poetins oorlog
Zo weten we ook niet hoe de Russen aankijken tegen de desastreuze oorlog die hun president Vladimir Poetin voert tegen de voormalige broedernatie Oekraïne. Vermoedelijk heeft de jarenlange propaganda wel zijn uitwerking op de Russen.
Maar Russen zijn slim en goed opgeleid, en hadden tot voor kort veel contact met ‘het Westen’. Van de 140 miljoen Russen zullen velen hun bedenkingen hebben bij het vijandbeeld dat het Kremlin schetst van Europa en de Verenigde Staten.
Als de waarheid – dat Rusland zich schuldig maakt aan oorlogsmisdaden in een wrede en onrechtvaardige oorlog – doordringt tot voorbij het Rode Plein, kan de stemming omslaan.
Dan komt het bewind van de zichzelf verrijkende elite in gevaar.
Poetin slaat kritische media hard neer
Op hetzelfde moment dat Poetin zijn tanks naar Kyiv dirigeerde, verstevigde hij de wurggreep op de Russische media. Hoewel er honderdduizenden Russen gingen vechten in het buurland, is het woord ‘oorlog’ verboden voor kranten en tv-zenders. Het ging om een ‘speciale militaire operatie’.
Steeds meer onafhankelijke media werden verboden, kritische journalisten werden opgepakt.
Volgens het Committee to Protect Journalists zijn er sinds 2022 zeker 27 journalisten in de cel gegooid wegens nepnieuws, terrorisme of ‘anti-statelijke overtredingen’ – dat laatste kan van alles zijn.
Censuur, blokkades en massale vlucht van journalisten
Ook zijn er 327 journalisten aangemerkt als ‘buitenlands agent’ en dan kun je het ook vergeten in Rusland. Om die reden zijn naar schatting duizend journalisten uitgeweken naar het buitenland, meestal West-Europa.
Russen zijn geslepen, zowel de goeien als de kwaaien. Het Kremlin heeft volgens datzelfde comité 25.000 websites geblokkeerd die een ander verhaal brengen dan de propaganda van het regime-Poetin. Maar critici van Poetins oorlog proberen hun landgenoten toch te bereiken, via YouTube.
Het Kremlin spaarde de videosite omdat het onderdeel is van Google, en andere Googlediensten zijn ook voor de Russische overheid cruciaal (Google Maps bijvoorbeeld, maar ook Android, in Rusland het meest gebruikte besturingssysteem voor smartphones).
YouTube-sabotage en digitale wraak op critici
Rusland telt 90 miljoen YouTube-gebruikers op een bevolking 140 miljoen. Velen van hen gebruiken een VPN-verbinding om censuur te omzeilen.
Daarop bedacht Roskomnadzor, het staatsorgaan dat zich bezighoudt met ‘toezicht op internet’, een andere truc: vertraging. Door technisch ingrijpen, laden de video’s op YouTube zó langzaam, dat bezoekers massaal afhaken.
Ook al houd je je kritiek op de oorlog inmiddels voor je, de Russische autoriteiten vergeten niets. Acteur Maksim Vitorgan bijvoorbeeld, postte meteen na de invasie in februari 2022 het woord ‘Schande’ op zijn Instagramaccount. Ook noemde hij Russen die de oorlog steunen ‘gestoord’.
Hij woont inmiddels deels in Israël, maar is nog regelmatig te zien in Russische tv-series en films.
Althans, niet écht te zien: website The European Correspondent schrijft hoe zijn gezicht tot tweemaal toe is vervangen door een AI-gezicht. Ook werd zijn naam van de aftiteling verwijderd. Straf voor zijn afwijkende mening.
Digitale zuiveringen én de Russen die blijven spreken
Zo is Rusland weer terug in de tijd van de Sovjet-Unie. Zoals bekend werden tegenstanders van de revolutie simpelweg weggepoetst van foto’s, alsof ze nooit bestonden.
Maar net als het communisme, zal ook Poetins nepotisme voorbijgaan. Ooit, als ook de oorlog in Oekraïne voorbij is. Dan zullen we ons in West-Europa weer moeten gaan verhouden tot de Russen.
Want tussen alle meelopers, onwetenden en lafaards leven ook miljoenen die het bloedvergieten afkeuren, maar uit angst voor de gevolgen kiezen voor zwijgen. En er zijn ook dappere Russen, die zich wél durven uitspreken.
