WOI en de vrees voor het ergste

Is het onmogelijk om geschiedenis en een vredesgezinde herdenking op een verantwoorde manier te verzoenen?

“Wat ik in de voorbereidende teksten lees, doet mij vrezen voor het ergste. In haar missionstatement koos de Vlaamse overheid voor het thema ‘vrede’.” Rudi Van Doorselaer drukte in een dubbelinterview met Bruno De Wever in Knack zijn vrees uit over de aanpak van de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen. Eerder maakte ook Sophie De Schaepdrijver soortgelijke bedenkingen in de marge van de ontvangst van een Gouden Erepenning in het Vlaams Parlement. Maar is het verzoenen van de herdenking van WOI met een vredesgedachte dan zo bij het haar gegrepen?

De vele gezichten van oorlogsherdenking

Vooreerst een geruststelling: bij de herdenking van de Eerste Wereldoorlog zal het aan patriottische herdenkingen niet ontbreken. Ook in Vlaanderen wordt de Eerste Wereldoorlog in verschillende tradities herdacht: in de Westhoek bijvoorbeeld bestaan Britse, Duitse, Belgische, Vlaamse en lokale herdenkingstradities naast elkaar. De Britse patriottische is nog veruit de meest dominante, en ook de Belgische zal zijn mannetje staan.

Als de herdenking en herinnering van WOI patriottisch moet zijn omdat “zowel tijdens als na de Grote Oorlog … vooral het Belgische patriottisme (triomfeerde)”, is er geen reden tot ongerustheid. In elk geval wordt de diversiteit in oorlogsherdenking beter erkend en open, in dialoog benaderd.

Anachronisme
Maar wat dan met die vredesgedachte? Om te beginnen een open deur intrappen: geschiedenis en herinnering hebben beiden een nauwe band met het verleden, maar ze vallen niet samen. Het is dan ook vreemd dat we de geschiedkundig vastgestelde attitude van de meerderheid van de frontsoldaten tijdens en na de oorlog, als (enige) maatstaf zouden moeten nemen om te bepalen of een herdenking en herinnering vandaag ‘goed’, dan wel ‘het ergste’ is.

Soms staan geschiedenis en herinnering op gespannen voet met elkaar. Historici hebben wel vaker kritiek op publieke herinneringsinitiatieven die het verleden als middel inzetten om een hedendaagse politieke of morele les kracht bij te zetten. Elke herdenkingstraditie (vredesgezinde, patriottische, militaristische, etc) loopt het gevaar het verleden op een eenzijdige of anachronistische manier in te zetten.

Het complexe verleden

Is het dan niet mogelijk om geschiedenis en een vredesgezinde herdenking op een verantwoorde manier te verzoenen? Of van de andere kant: kunnen historici dan bijna onmogelijk een brug slaan naar de samenleving; een beweging waarvoor in hetzelfde dubbelinterview terecht wordt gepleit? Voor een herdenking in het teken van de vrede kan het risico van eenzijdige instrumentalisering alvast vermeden worden door op een andere manier met het verleden om te gaan. Daarbij moeten we vertrekken van het complexe verleden zélf. De diverse verhalen die over de oorlog verteld worden, doen mogelijk een besef van de gruwel van oorlog én van de waarde van vrede ontstaan. Zo kan de vredesgedachte van onderuit ontstaan door verhalen te vertellen over gewone soldaten, burgers en kinderen, die de verwoestende impact van de oorlog in hun dagelijkse leven ervaren hebben. We kunnen dat kortweg ‘meerstemmigheid’ noemen.

Koudwatervrees

Het komt er dus geenszins op aan een vredesvlag te draperen over elke herdenking in Vlaanderen. Musea, sites en publiekshistorische projecten die op een historisch verantwoorde en meerstemmige manier de impact van de oorlog op mensen en op de samenleving tonen, kunnen hedendaagse burgers aanzetten tot kritisch nadenken over oorlog en vrede. Dat is het herdenken en herinneren van oorlog in het teken van vrede.

Toegegeven, het ware beter geweest dat de Vlaamse overheid haar eigen project vanuit een meer expliciete visie had aangepakt, een visie geschraagd door historici en duidelijk gecommuniceerd. Toch is het goed dat historici, zonder koudwatervrees en niet verongelijkt, alsnog massaal op het terrein komen. Velen doen dat gelukkig nu al. Meerstemmigheid over het verleden is weldegelijk de toekomst. En daar heeft onze samenleving historici hard bij nodig.

Wies De Graeve werkt voor het Vlaams Vredesinstituut, een onafhankelijk instituut voor vredesonderzoek bij het Vlaams Parlement