Topeconoom Jeffrey Sachs geeft EU advies: ‘Concentreer je op samenwerking met China’

Omdat Donald Trump volgens de toonaangevende Amerikaanse econoom Jeffrey Sachs toch alleen maar bralt en bluft, raadt hij Europa sterk aan om zich naar China te richten. ‘Van mijn land moet je de komende jaren geen politiek leiderschap meer verwachten.’

De krant The New York Times noemde hem de belangrijkste econoom ter wereld. Time Magazine plaatste hem verscheidene keren op de lijst van de invloedrijkste 100 mensen op aarde. Jeffrey Sachs geeft politiek advies aan wereldleiders, en werkt al jaren samen met de opeenvolgende secretarissen-generaal van de Verenigde Naties. Daar stond hij mee aan de wieg van de millenniumdoelstellingen van de VN om de armoede wereldwijd te halveren, alle kinderen op school te krijgen, kindersterfte uit te bannen, aids en malaria te verslaan en het milieu te beschermen.

Laatst was hij in de Chinese hoofdstad Peking toen de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un onverwachts op bezoek kwam. ‘Ik had een vergadering met enkele leden van de Chinese communistische partij in het State Guest House, maar die ontmoeting moest plots worden verplaatst naar een andere locatie omdat president Kim daar zijn ontmoeting met Donald Trump kwam voorbereiden bij de Chinese president Xi Jinping.’ Op de terugweg naar huis stopte Jeffrey Sachs kort in Antwerpen om er een eredoctoraat in ontvangst te nemen. Een gesprek.

Denkt u dat Trump en Kim elkaar echt zullen ontmoeten?

Jeffrey Sachs: Zo ziet het er wel naar uit, maar er kan nog veel misgaan – zeker als mijn president weer eens een onnozele of provocerende tweet de wereld instuurt. Hij moet dit vredesproces een kans geven, maar zoiets vraagt tijd en bezinning. Laat dat nu net niet de sterkste kanten van Donald Trump zijn. Als hij meteen de volledige nucleaire ontmanteling van Noord-Korea eist, vrees ik dat de top op een mislukking zal uitdraaien.

Hoe verontrustend is de aanstelling van John Bolton als zijn nieuwe veiligheidsadviseur?

Sachs: Bolton denkt heel militaristisch: eerst aanvallen en dan praten is zijn credo. De man is een extremist, en gelooft vooral in het intimideren van tegenstanders. Geen groot diplomaat, als u het mij vraagt.

De Koreaanse leiders van Noord en Zuid zullen elkaar al op 27 april ontmoeten. Wat verwacht u daarvan?

Sachs: Het is nog maar de derde keer dat de leiders van het Koreaanse subcontinent elkaar spreken sinds het uitbreken van de oorlog in 1950. Er hangt dus wel degelijk een diplomatieke lente in de lucht. President Moon Jae-In van Zuid-Korea is in staat om een akkoord te onderhandelen dat op termijn kan leiden tot een hereniging of toch een hechte samenwerking tussen beide landen. Het is aan de VS om dat proces te faciliteren. Het is ook een kans om een fout van mijn land uit het verleden goed te maken.

Welke fout bedoelt u?

Sachs: Toen Bill Clinton president was (1993-2001, nvdr.), stond men ook dicht bij een akkoord over de Koreaanse kwestie. Noord-Korea hield zich misschien niet helemaal aan de geest van de deal, maar het waren toch vooral de VS die enkele belangrijke beloftes braken. Het pijnlijke is dat de hoofdschuldige daarvan toen John Bolton was. Hij zette Noord-Korea op het nucleaire pad. Dat voorspelt dus weinig goeds.

Het gaat wel erg snel. Enkele maanden geleden stond de wereld bijna in brand na enkele Noord-Koreaanse raketlanceringen. Tijdens de Olympische Winterspelen stuurde Kim niet alleen enkele atleten maar ook zijn zus naar Seoul. En straks kijken beide Koreaanse leiders elkaar in de ogen.

Sachs: Ik sta er ook van te kijken. Onlangs was ik in Seoul. Diplomaten vertelden me dat de unanieme veroordeling door de VN-Veiligheidsraad president Kim waarschijnlijk aan het denken heeft gezet. Het initiatief om de dooi in te zetten kwam zeker uit Pyongyang, maar ik denk dat Noord-Korea zijn ontwapening zal koppelen aan de terugtrekking van alle Amerikaanse troepen uit Zuid-Korea. Dat wordt lastig.

Vreest u nog altijd een nucleaire oorlog?

Sachs: Elke dag. Onze geschiedenis leert dat de mensheid geweldig in staat is om de zaak helemaal te verknallen. In juni 1914 was er in Europa bij wijze van spreken geen vuiltje aan de lucht, maar in enkele weken ontstond er een verwoestende kettingreactie die zou leiden tot de Eerste Wereldoorlog en miljoenen doden. Ik heb onlangs genoten van het nieuwe boek van Daniel Ellsberg, The Doomsday Machine: Confessions of a Nuclear War Planner. Angstaanjagend goed. Ellsberg beschrijft daarin heel nauwkeurig hoe vaak het ei zo na tot een nucleaire aanval is gekomen. Bent ú er zeker van dat Trump, mogelijk aangepord door zijn adviseur Bolton, het niet zou aandurven om een preventieve aanval te lanceren tegen, bijvoorbeeld, Noord-Korea? Ik niet, hoor.

Trump lijkt ook aan te sturen op een handelsoorlog, met hoge importheffingen op staal en aluminium – wat vooral China treft. Wat vindt u van de al bij al voorzichtige reactie van de Chinese overheid?

Sachs: Ik was aanvankelijk onder de indruk van de wijze en verantwoordelijke manier waarop China daarmee omspringt. Het is de Chinese manier om te zeggen: we zijn niet bang voor jullie maar overdrijf niet, laten we praten. Een nucleaire oorlog betekent misschien het einde van onze beschaving, maar een handelsoorlog kan ook verdomd veel schade aanrichten.

De vraag blijft: wat bezielt Trump toch?

Sachs: Hij is bang voor de snel groeiende economische én politieke macht van China. De Chinese economie is goed op weg om groter te worden dan de Amerikaanse. Dat hadden velen niet zien aankomen. Nu al zijn de Chinezen ons voorbijgegaan in innovatieve technologieën zoals artificiële intelligentie.

Die technologische groei wordt wel grotendeels gesubsidieerd door de centrale overheid, getuige daarvan het ambitieuze programma ‘Made in China 2025’. Dat moet het land in staat stellen om zelfstandig hoogwaardige producten te maken in een aantal speertechnologieën.

Sachs: Het industriële beleid van de VS verschilt daar niet zo verschrikkelijk veel van, alleen noemt men het anders. Waar komt het internet vandaan? Het werd toch met overheidsgeld bedacht door defensie? Het e-mailverkeer werd met subsidies ontwikkeld door de National Science Foundation. De NASA ontdekte de halfgeleiders. China staat technologisch stilaan op hetzelfde niveau als de VS en Europa. In plaats van daar bang voor te zijn, zouden we die evolutie moeten toejuichen.

Om even advocaat van de duivel te spelen: heeft Trump een punt? Het handelsonevenwicht tussen beide landen is wel erg groot. De EU kwam enkele jaren geleden óók tussenbeide toen China Europa overspoelde met goedkope zonnepanelen.

Sachs: Daar ben ik het niet helemaal mee eens. De zonnepanelen werden vooral goedkoper door de leercurve van China. China leerde ze fabriceren tegen een goedkope prijs. Het juiste antwoord op ‘Made in China 2025’ zou ‘Made in Europe 2025’ moeten zijn, of ‘Made in USA 2025’. Ik hou nogal van concurrentie, want daar kan de hele wereld van profiteren.

Hoe moet de EU reageren op een handelsoorlog? Ze kreeg van Trump tot begin mei uitstel van extra heffingen op de uitvoer van staal en aluminium.

Sachs: De Belgische premier Charles Michel (MR) heeft gelijk als hij zegt dat dit hetzelfde is als onderhandelen met een pistool tegen je hoofd. Geen enkel land moet een unilaterale beslissing van mijn president aanvaarden.

Weet u nog wat de strategie van Donald Trump is? De ene dag stuurt hij een intimiderende tweet de wereld in om een handelsoorlog aan te kondigen, en de volgende dag stuurt hij een minister naar China om te onderhandelen.

Sachs: Trump is een extreem agressieve maar weinig succesvolle zakenman. Hij is het type dat denkt dat je zaakjes kunt doen als je bralt, brult en bluft. Ik denk niet dat zoiets werkt in het bedrijfsleven, en ik weet wel zeker dat het niet pakt in de diplomatieke wereld. Afgesproken regels zijn de basis van internationale relaties. Als je het ergens niet mee eens bent, stap je naar de VN-Veiligheidsraad of de Wereldhandelsorganisatie. Er is veel bloed gevloeid om dat te bereiken.

David Cay Johnston schreef in zijn onthullende boek The Making of Donald Trump dat uw president wordt gedreven door wraak.

Sachs: Hij is mentaal onstabiel en heeft sociopatische trekjes. Iemand zoals hij zou nooit president mogen worden. Ik dacht lang dat George W. Bush de slechtste president uit de Amerikaanse geschiedenis was, maar ik heb me vergist. Bush was een voorbeeldpresident in vergelijking met wat we nu hebben.

In uw boek The Price of Civilization schrijft u dat de huidige crisis het gevolg is van het morele bankroet van de Amerikaanse elite. Qua statement kan dat tellen.

Sachs: Het ging economisch nooit beter dan nu. We beleven een gouden eeuw, maar in plaats van ervan te genieten, voelen velen zich miserabel.

We weten niet hoe we die welvaart fatsoenlijk moeten gebruiken, hoe we een deel van onze rijkdom moeten delen met de minder fortuinlijken van deze wereld. Een groot deel van de Amerikaanse elite heeft de anderen brutaal de rug toegekeerd. Telkens weer eisen ze nieuwe belastingverlagingen en dereguleringen.

Microsoftstichter Bill Gates en topbelegger Warren Buffet investeren nochtans het grootste deel van hun fortuin in een duurzame wereld.

Sachs: Klopt, maar zij vormen niet de meerderheid van de Amerikaanse elite. Het ergste zijn industriëlen zoals Robert Mercer, de broers Koch en de meeste olie- en gastycoons. Zij domineren de Amerikaanse politiek, en zéker die van de Republikeinse partij. Ons politieke systeem is volkomen corrupt. Groot geld koopt publieke politiek.

Is de wapenlobby NRA echt zo machtig als wij in Europa denken?

Sachs: Ik schrijf in The Price of Civilization dat geen enkele van die lobbygroepen echt zo machtig is als ze laten uitschijnen. Uit opiniepeilingen over wapenbezit blijkt dat 70 procent van de Amerikanen voor een inperking van de wapenverkoop is. Een grote meerderheid staat achter de maatregelen om de opwarming van de aarde tegen te gaan, en is tegen verdere belastingverlagingen voor de happy few. Anders gezegd: het gros van de Amerikanen is echt wel goed bij z’n hoofd, maar de politieke wereld gaat daar telkens opnieuw tegenin.

Waarom?

Sachs: Op het eind van de rit beslist het geld. Punt. In mijn land beslist geld over wie de verkiezingen wint. In de VS wordt het je als burger bovendien heel moeilijk gemaakt om je als kiezer te registreren. Armen en zwarten zijn zwaar ondervertegenwoordigd, rijke blanken oververtegenwoordigd.

Is Amerika dan nog wel een democratie?

Sachs: Een soort semidemocratie. De European Intelligence Unit maakt elk jaar een rangschikking van landen volgens hun democratisch gehalte. De VS staan echt niet aan de top daarvan.

Emma Gonzalez, een overlevende van de high school shooting in Parkland, slaagde er wel in om honderdduizenden jonge betogers naar Washington te halen voor een indrukwekkende betoging tegen de vrije wapenverkoop.

Sachs: Dat was het beste nieuws in maanden. Die jonge mensen beseffen dat hun land werd gekaapt door enkele machtige bedrijven. Hopelijk is het de start van een nieuwe jongerenrevolutie.

U verwacht de komende jaren geen leiderschap meer van de VS op het wereldtoneel?

Sachs: Als het op leiderschap aankomt, kijk ik vooral naar China.

Nochtans is de Chinese president Xi niet democratisch verkozen.

Sachs: Wat ik bewonder aan China is de systematische manier waarop dat enorme land met 1,4 miljard inwoners instellingen heeft gecreëerd die ver vooruitkijken in de tijd. Dat is in de VS, en ook een beetje Europa, toch anders.

Het Volkscongres keurde wel een wet goed waardoor Xi tot aan zijn dood president kan blijven.

Sachs: Die beslissing heeft me verbaasd. Toch denk ik niet, op basis van mijn gesprekken in Peking, dat het zijn bedoeling is om dat ook daadwerkelijk te doen. Mijn Chinese relaties verzekeren me dat China geen enkele intentie heeft om terug te keren naar de klassenstrijd of de Culturele Revolutie.

U vindt dat Europa en China meer zouden moeten samenwerken.

Sachs: Ik heb een groot deel van mijn leven besteed aan de strijd voor het klimaat en tegen de armoede. Daar heb je een langetermijnvisie voor nodig. Washington heeft op dit ogenblik de kortste tijdshorizon ooit. Hij wordt gemeten per dag, of nee, per tweet. China, daarentegen, kijkt het verst vooruit. Europa zit ergens in het midden. Daarom zouden de EU en China het best samenwerken in de strijd voor zuivere lucht en zuiver water, duurzame energie, een gezond klimaat en meer biodiversiteit. Concentreer je daarop, in plaats van het politieke systeem in Peking met de vinger te wijzen. En als Europa en China gaan samenwerken, is er op de koop toe een kans om de Russische president Vladimir Poetin erbij te betrekken.

China investeert veel in de ontwikkeling van Afrika. Het sloot onlangs nog een nieuwe overeenkomst met de Afrikaanse Unie, terwijl Europa en ook België zich bijna terugtrekken uit Afrika. Terwijl de ontwikkeling van Afrika strategisch ontzettend belangrijk is voor de toekomst van Europa. Als je denkt dat de EU nu een migratieprobleem heeft, wacht dan maar op wat er op jullie afkomt door de nakende bevolkingsexplosie in Afrika.

Iets anders. Hoe bedreigend is het dataschandaal bij Facebook en het gebruik ervan door Cambridge Analytica voor de democratie?

Sachs: Europa doet er goed aan om nee te blijven zeggen tegen mogols zoals Facebook en Apple, door hun te verplichten onze privacy beter te beschermen en hun – in tegenstelling tot in de VS – daadwerkelijk belastingen te doen betalen. Het grootste probleem, en dat stijgt boven Cambridge Analytica uit, is dat we gewoonweg niet weten wat die bedrijven met onze gegevens doen. Als ik daar met experts over praat, zeggen ze steevast dat het nog erger is dan ik vrees.

Cynisme is de zelfvervullende mislukking, zegt u weleens. Wat bedoelt u daarmee?

Sachs: Het is zo makkelijk om cynisch te doen over de millenniumdoelstellingen om de armoede uit te roeien. Cynici roepen dan: hoe kun je daarin geloven? Wie zal dat betalen? Wie zal dat controleren? Ik ben een activist, en dus probeer ik elke dag zo veel mogelijk mensen te overtuigen om toch in actie te komen. Niet door te zeggen dat het makkelijk zal gaan, wel door te benadrukken dat het mogelijk is en dat het dom zou zijn om het niet te proberen.

Geld is volgens u geen probleem om de doelstellingen te realiseren.

Sachs: Ik heb veel rond malaria gewerkt. Dankzij doorgedreven inspanningen van onder meer de VN is aantal doden gedaald van 1 miljoen tot 300.000 per jaar. Als analytisch econoom heb ik berekend wat het zou kosten om malaria helemaal uit te doven: 2 à 3 miljard dollar per jaar. Dat is evenveel als de Amerikaanse overheid besteedt aan het Pentagon per dág. (grinnikt) Om malaria uit de wereld te bannen volstaat het dus om het Amerikaanse leger een dag vrijaf te geven.

Het Amerikaanse magazine Forbes heeft net de jaarlijkse lijst van de rijkste mensen ter wereld gepubliceerd. Het gaat om zo’n 2200 namen met een gezamenlijk bezit van 9100 miljard dollar. Stel je dat je hen zou vragen om 5 procent daarvan terug te geven. Dat geld zullen ze niet missen, maar je kunt er wel aids mee uitroeien, basisonderwijs geven aan alle kinderen ter wereld, of in het kleinste Afrikaanse dorp een medisch hulpverlener stationeren.

Sommigen noemen u een dromer. Steekt dat?

Sachs: Misschien ben ik dat wel. Enkele jaren geleden schreef ik een boek over president John F. Kennedy, To Move the World. Ik spiegel me soms aan hem. Zijn laatste grote campagne was niet om zich te laten herverkiezen, maar om een duurzame vrede te vinden met zijn aartsrivaal Nikita Chroesjtsjov in Moskou. Dat was vlak na de rakettencrisis in Cuba. Kennedy ging in tegen het toen dominerende gevoel van pessimisme. Hij droomde van wereldvrede, maar hij ging er heel bedachtzaam en praktisch mee aan de slag.

Ziet u een nieuwe Kennedy opstaan in de Amerikaanse politiek?

Sachs: Er komt zeker iemand zoals hij. De Amerikaanse samenleving is zo gemaakt dat mensen met talent komen bovendrijven. Ik kan u nu nog geen naam geven, maar Kennedy werd bij het begin van zijn presidentschap ook niet als het grootste politieke talent beschouwd. Van Franklin D. Roosevelt, met voorsprong de beste president uit de Amerikaanse geschiedenis, werd evenmin veel verwacht toen hij de eed aflegde in 1933. Een goede politieke leider is iemand die kan inspireren, en die het potentieel van zijn tijd goed kan vatten.

Velen dachten dat Barack Obama het in zich had.

Sachs: Hij beschikte zeker over het noodzakelijke retorisch talent. Obama is ook een lieve én een slimme man, maar hij slaagde er niet om de puzzelstukken van de Amerikaanse samenleving op hun juiste plaats te leggen. En dat lag niet alleen aan de oppositie. Hij heeft helaas niet voor de doorbraak gezorgd waarop zovelen hadden gehoopt.