‘Het Westen krijgt een mythische feelgoodversie van de geschiedenis opgelepeld’

PETER FRANKOPAN 'Het is heel fijn dat in onze huidige turbulente tijd mensen geïnteresseerd raken in het Oosten en in mijn boek, alleen komt die interesse rijkelijk laat.' © SASKIA VANDERSTICHELE

In De zijderoutes vertelt Peter Frankopan de geschiedenis van de wereld vanuit oosters perspectief. ‘Ik vind het niet erg dat westerlingen zich ongemakkelijk voelen als ze mijn boek lezen. Ze mogen zich geviseerd voelen, dat is helemaal terecht.’

Als tiener tuurde de Britse historicus Peter Frankopan urenlang naar de grote wereldkaart die in zijn slaapkamer hing. ‘Ik was gefascineerd door de landen in het Oosten waar ik amper iets van afwist en waar ik op school ook nauwelijks iets over leerde’, zegt hij. ‘Ik las veel geschiedenis, maar in al die boeken vond ik bitter weinig terug over het gebied ten oosten van de Middellandse en de Zwarte Zee, tot diep in China. Het was alsof enkel het Westen floreerde en evolueerde.’ Vandaag heeft Frankopan als directeur van The Centre for Byzantine Research aan de universiteit van Oxford zijn gebrek aan kennis over het Oosten ruimschoots ingehaald. In zijn monumentale boek De zijderoutes be-schrijft hij de wereldgeschiedenis door een oosterse bril. In Groot-Brittannië ging De zijderoutes als zoete broodjes over de toonbank. ‘Mijn boek stond zes maanden lang in de non-fictie-top tien’, zegt de schrijver trots. Veel uitgevers zagen er geen brood in: “Lezers willen alles weten over de Eerste en de Tweede We- reldoorlog, het Oosten kan hen gestolen worden.” Het succes van mijn boek bewijst nu op grandioze wijze hun ongelijk.’

De interesse komt misschien ook voort uit wat er nu gebeurt in landen als Irak en Syrië. Mensen willen meer weten over de achtergronden van die conflicten.

PETER FRANKOPAN: Dat is zeker waar, maar mag ik even provoceren? De voorbije decennia waren er aanleidingen in overvloed om eindelijk aandacht te besteden aan wat er zich in het Midden-Oosten en Azië afspeelt. Tien jaar geleden zat Irak al diep in de shit, met de val van Saddam. Na ‘9/11’ was er de interventie in Afghanistan. Eerder stortte de Sovjet-Unie in en werd de opstand op het Tiananmenplein bloedig onderdrukt. Het is heel fijn dat in onze huidige turbulente tijd mensen geïnteresseerd raken in het Oosten en in mijn boek, alleen komt die interesse rijkelijk laat. Wie De zijderoutes leest, zal ontdekken dat door heel de geschiedenis heen het Oosten centraal stond bij alle grote omwentelingen in de wereld.

Terwijl wij westerlingen altijd onszelf centraal plaatsten?

FRANKOPAN: Precies. Ik kwam vandaag met de trein van Amsterdam naar Antwerpen. Die twee schitterende steden zijn gebouwd met de handelsopbrengsten van de zijderoutes naar en van het Oosten uit de 16e en 17e eeuw. We zijn dat compleet vergeten omdat we er zo gewend aan geraakt zijn om in de spiegel te staren en onszelf te bewonderen. Donald Trump is pas tot president van de VS verkozen en het eerste wat door ons hoofd flitst, is: wat zijn de gevolgen voor het Westen? Op geen enkel moment vragen we ons af wat de reactie is van Pakistan, waar meer dan 200 miljoen mensen leven. Het lijkt ons ook niet te interesseren wat de gevolgen van de verkiezing van Trump zijn voor Rusland of Zuidoost-Azië. Zeventig procent van de wereldbevolking leeft in dat deel van de wereld waar ik over schrijf. Wij zitten hier niet in een vacuüm, al lijken velen dat wel te geloven.

Waar komt het begrip ‘zijderoute’ vandaan?

FRANKOPAN: Het woord ‘zijderoute’ dateert uit de 19e eeuw en is een vondst van de Duitse geoloog Ferdinand von Richthofen, een oom van de gevechtspiloot Manfred von Richthofen, de beruchte ‘Rode Baron’ uit de Eerste Wereldoorlog. Ferdinand sprak over verschillende ‘Seidenstraßen’, routes die als een netwerk over de wereld verspreid lagen. Via dat wereldwijde web verhandelden kooplieden goederen en producten en wisselden pelgrims, krijgers en nomaden ideeën uit die gaandeweg aangepast en verfijnd werden.

Niet alle zijderoutes dienden om handel te drijven?

FRANKOPAN: Nee, de dorst naar kennis en inzicht van onze voorouders was even belangrijk als hun honger naar goederen. Afgelopen zomer werden op een kerkhof in Londen twee 1700 jaar oude skeletten gevonden van mensen die vermoedelijk uit China kwamen. We vergeten dat onze voorouders net zo nieuwsgierig waren als wij en dat ze net als migranten nu dezelfde geluksdroom koesterden. De baas van een investeringsfonds hult zich vandaag in designerkleren, koopt de dikste auto en boekt de meest luxueuze vakantie op de Malediven. De superrijken van meer dan duizend jaar geleden gedroegen zich identiek. In historische verslagen uit de achtste eeuw staat beschreven waar je toen de allerbeste paarden en allerfijnste zadels kon kopen. De beste kweeperen kwamen uit Jeruzalem, de lekkerste vruchtentaartjes uit Egypte en voor vijgen moest je in Syrië zijn. De keizer van China en de leden van zijn hof wilden de Ferrari’s van hun tijd en waren bereid om daarvoor fors te betalen, zelfs al moest daar duizenden kilometers voor gereisd worden. Zo ontstond er een bloeiende handel in Centraal-Azië en groeiden steden als Samarkand en Tasjkent in Oezbekistan. De zijderoute is ontstaan uit die onblusbare typisch menselijke drang om de wereld te verkennen.

In september vorig jaar was ik in het noorden van Irak, in de stad Erbil en omstreken. Onderweg naar de frontlijn met de IS kreeg ik een sms van een lokale gsm-operator: ‘Welcome to the cradle of civilization’. Dat leek een cynische grap, terwijl het de bittere waarheid is?

FRANKOPAN: Zeker. Vlak bij Erbil versloeg Alexander de Grote in 331 voor Christus de Perzische koning Darius III. Vandaaruit begon hij aan zijn veroveringstocht van het Oosten en legde zo de basis voor de zijderoutes die ons goederen en nieuwe ideeën zouden opleveren.

Weet u wat vandaag ons grote probleem is? Telkens wanneer wij ons in het Westen een voorstelling van de wereld maken, brandmerken we andere volkeren als ultragewelddadig en onstabiel. Maar als we ons eigen verleden reconstrueren, vergoelijken we onze periodes van ultrageweld en instabiliteit of vegen we ze zelfs onder de mat. De gruwel van onze Eerste en Tweede Wereldoorlog vullen we anders in dan de oorlogsgruwel in Irak of Syrië. Voor WO II wijzen we graag met een beschuldigende vinger naar de fanaticus en gestoorde geest Adolf Hitler, terwijl we de oorlogen in Zuidwest-Azië even gretig op het conto schrijven van de volkeren die daar leven. Onze visie op de wereld is bipolair: als we naar het Oosten kijken, zijn we bijziend en schuwen we het racisme niet.

De Syriërs en Irakezen zijn in onze ogen de barbaren van deze tijd?

FRANKOPAN: Toch in de ogen van velen. In de jaren negentig werd in alle landen van de Europese Unie het bloedige uiteenvallen van Joegoslavië verklaard als een logisch gevolg van het gewelddadige karakter van de inwoners: ‘De Joegoslaven behoren tot clans die liefst van al elkaars keel oversnijden.’ Toen ik in die tijd als historicus schreef dat er na 1204 geen verslagen meer zijn van geweld tussen Kroaten en Serviërs, werd dat door niemand opgepikt. De West-Europeanen beschouwden de gebeurtenissen in Joegoslavië liever als een zwart-witstripverhaal, met in de hoofdrollen een stelletje achterlijke slechteriken die elkaar wilden afslachten. Het enige wat ik op de middelbare school over Rusland te horen kreeg, was hoeveel mensen die boosaardige tiran Stalin over de kling gejaagd had. Over China leerden we vooral over de rampzalige gevolgen van Mao’s Culturele Revolutie. Ik kan me niet herinneren dat er ook een positief verhaal over het Oosten verteld werd.

Dat is vandaag nog geen sikkepit veranderd. Mijn tienerkinderen krijgen exact dezelfde selectieve griezelverhalen geserveerd. Intussen is de Berlijnse Muur gevallen, boomt de Chinese economie en is de Centraal-Aziatische markt geliberaliseerd. Anno 2016 hoort een achttienjarige Britse jongen of meisje op school daar amper iets over. Ze krijgen een mythische feelgoodversie van de geschiedenis opgelepeld, waarin het Westen dé centrale heldenrol speelt. We hebben nog steeds niet door dat de wereld een fragiele plek is waar niemand een monopolie op tolerantie bezit. Wij zijn echt niet de enigen die in staat zijn om anderen fatsoenlijk te behandelen, al lijken we dat wel te geloven. We zijn niet immuun voor oorlog en geweld. Aleppo en Mosul kunnen ook in Europa plaatsvinden. In de twintigste eeuw hebben we trouwens al eens twee keer heel grondig onze eigen variant van Aleppo georganiseerd.

Wij gaan er prat op dat we een paar eeuwen geleden in het Westen de verlichting kenden, met waarden als vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid en ons democratisch systeem dat daaruit gegroeid is.

FRANKOPAN: Daar mogen we terecht trots op zijn. Het is niet omdat Europa in werkelijkheid nooit het middelpunt van de geschiedenis geweest is, dat we onze grootse verwezenlijkingen niet voor het voetlicht mogen brengen. Ik heb met De zijderoutes geen polemisch boek willen schrijven. Ik zeg niet dat het Westen slecht is of verantwoordelijk voor alle wereldellende.

Toch voelen sommige lezers van uw boek zich bijna persoonlijk door u aangevallen.

FRANKOPAN: Ik vind het niet erg dat lezers zich ongemakkelijk voelen als ze mijn boek lezen. (lacht) Ze mogen zich zelfs geviseerd voelen; dat is helemaal terecht. Een Amerikaanse vriend zei me: ‘De Amerikanen helpen in het Midden-Oosten toch niet opzettelijk de boel om zeep?’ Ik mag hopen van niet, maar de feiten zijn wat ze zijn. Kijk naar alle westerse interventies van de voorbije honderd jaar in landen als Afghanistan, Iran, Irak, Syrië. Welke was succesvol? Geen enkele heeft iets goeds voortgebracht.

Ik wil best geloven dat de regeringen van Amerika en Groot-Brittannië ervan overtuigd waren dat dankzij hun inval in Irak de wereld een betere plaats zou worden. We kunnen nu alleen maar vaststellen dat er onwaarschijnlijk veel mensen gestorven zijn en dat er gigantisch veel geld uitgegeven is voor niets. Het leven in Irak is voor de meeste burgers onzekerder na de invasie dan ervoor. Kijk hoe Libië er na de bemoeienis van het Westen aan toe is. Kijk naar Syrië na de door ons zo bejubelde Arabische Lente. Al die mislukkingen staan netjes beschreven in De zijderoutes.

Ik heb dat niet gedaan vanuit leedvermaak, maar omdat ik oprecht vind dat we uit de fouten van de geschiedenis lessen moeten trekken. Ik heb me bewust niet geconcentreerd op details en schets het ruimere wereldbeeld. Daarin passen óók China, Rusland, Kazachstan of Pakistan. De westerse media hebben totaal geen oog voor de huidige toestand in Kashmir, terwijl de kernmachten India en Pakistan er het voorbije halfjaar een smerige oorlog aan het uitvechten zijn die op termijn wel eens heel nare gevolgen zou kunnen hebben. Maar nee, we hebben het te druk met het circus rond Donald Trump.

Omdat we in het tijdperk van het narcisme leven?

FRANKOPAN: Mijn kinderen en mijn studenten groeien op in een wereld met veel minder grenzen dan toen wij op de schoolbanken zaten. Mijn jeugd werd bepaald door de Koude Oorlog: alles leek duidelijk en overzichtelijk. Globalisering was nog geen modewoord, terwijl ze wel al 2500 jaar aan de gang was. Vandaag reizen jonge mensen als ze dat willen probleemloos naar het andere eind van de wereld. Op hun laptop kunnen ze muziek uit alle windstreken beluisteren. Gratis en voor niets. Wij moesten een langspeelplaat of een cd kopen: de wereld ontdekken kostte ons moeite en geld. Nu kun je op Google kranten uit Hanoi of Teheran lezen als je daar zin in hebt. Of je kunt films bekijken die populair zijn in Indiase bioscopen. Het internet geeft ons de vrijheid en de mogelijkheid om te weten te komen wat er leeft in de Arabische of Chinese wereld. Het tragische is dat bijna niemand dat ook doet.

Ondanks Facebook en de rest van het wereldwijde web beginnen we steeds meer op elkaar te lijken. Onze horizon was nog nooit zo weids; toch kruipen we steeds meer in onze eigen cocon. De brexit in mijn eigen land is daar een illustratie van. Is dat narcisme? Misschien wel, maar dat klinkt zo negatief. De retoriek van de voorstanders van de brexit en van Donald Trump is gedeeltelijk geënt op de realiteit. Want door de globalisering verliezen mensen wel degelijk hun job en neemt de ongelijkheid schrikbarend toe. Volgens de Wereldbank hebben de voorbije dertig jaar 800 miljoen Chinezen de armoede vaarwel gezegd. Zij oefenen nu de jobs uit die Amerikaanse arbeiders kwijt zijn. De winnaars van vroeger zijn verliezers, en omgekeerd. De verkiezing van een man als Trump is een steen door het raam, een schreeuw om aandacht. ‘Red ons voor heel onze wereld in duigen valt.’ Alleen is er geen andere keuze dan ons aanpassen aan de nieuwe wereld die aan het ontstaan is. Dan moeten we wel eerst begrijpen wat er aan de hand is. Kent u een populaire Chinese muzikant? Of een hippe Indiase film? Zo goed als geen enkele westerling weet iets over de populaire oosterse cultuur. Jonge Chinezen kennen onze cultuur dan weer wel. China stuurt zijn knappe studenten massaal naar onze universiteiten.

Wij vertrouwen die Chinezen niet echt. De Vlaamse distributeur van elektriciteit en gas Eandis sloot een deal met het Chinese staatsbedrijf State Grid. Dat zou 830 miljoen euro investeren. De deal sprong af nadat critici ervoor waarschuwden dat we zo onze strategische energiesector in handen gaven van de Chinese communistische partij.

FRANKOPAN: Kern van de zaak is dat de Belgen en bij uitbreiding veel andere Europeanen bang zijn om deals te sluiten met mensen uit landen die ze van haar noch pluimen kennen. Ze wantrouwen niet alleen Chinezen die aandelen in een staatsbedrijf kopen, maar ook rijke Russen die de huizenmarkt in Brussel verkennen, of ondernemers uit Qatar. Dat boezemt ons angst in omdat het lang andersom was. Tot halverwege vorige eeuw bezat België een flink stuk van Afrika. Nederlandse en Britse bedrijven veroverden de wereld. Nu zijn de rollen omgekeerd en loopt het ons dun door de broek.

De Chinese deal met Eandis is van de baan, maar dat is slechts uitstel van executie. De volgende jaren zullen Chinese ondernemers aandelen in strategische sectoren en bedrijven of vastgoed blijven opkopen.

FRANKOPAN: Natuurlijk. Het sleutelwoord is en blijft: ‘aanpassen’. Tot 1500 was Venetië in Europa de economische place to be. Toen ontdekte Columbus Amerika en de Portugezen voeren per schip naar India en Zuid-Afrika. Venetië was niet langer het commerciële hart en in de 16e en 17e eeuw veranderde de stad in een soort van Las Vegas. We weten toch allemaal dat niets voor altijd is? De helft van de merken of bedrijven die mijn jeugd kleurden, stellen niets meer voor of zijn verdwenen. Ik speelde met mijn vriendjes op Atari-spelcomputers. Vandaag is Atari dood en begraven. Mijn eerste camera was een Kodak. Ook voltooid verleden tijd.

Landen als Rusland en China zijn niet meteen bakens van democratie. Hoe aantrekkelijk is het dat delen van onze economie gecontroleerd worden door de Chinese president Xi Jinping en zijn Russische evenknie Vladimir Poetin?

FRANKOPAN: Poetin is veel zwakker dan wij denken. Hij is een klassieke middeleeuwse leider die zijn baronnen, de oligarchen, rond zich verzameld heeft. Hij gedraagt zich net als de grote heersers uit een ver verleden. Af en toe pikten zij iemand eruit om een voorbeeld te stellen. Herinnert u zich hoe Poetin de oligarch Michael Chodorkovski aanpakte op het moment dat die aan de poten van de troon van de leider begon te zagen? De andere oligarchen kenden meteen hun plaats. Het succes van Poetin is niet gebaseerd op de sinistere werking van de geheime dienst FSB, maar op de manier waarop hij zijn baronnen in de hand houdt.

Natuurlijk moeten er vragen gesteld worden over het grote gebrek aan gelijkheid in de Russische samenleving en over de wijze waarop na de val van het communisme de rijkdom in handen viel van een beperkte groep mensen. Dat neemt niet weg dat ons beeld van Vladimir Poetin niet accuraat is. Het Chinese persagentschap Xinhua becommentarieerde een paar weken geleden de overwinning van Trump. ‘Dit probleem krijg je met een systeem als de democratie.’ Dezelfde commentaar gaven ze na het brexitreferendum. Wij denken dat enkel ons politiek systeem voor stabiliteit zorgt. Terwijl we zowel in mijn land als in Amerika op een moment in de geschiedenis aanbeland zijn waarop de ene helft van de bevolking weigert te spreken met de andere. De ene helft huivert van het homohuwelijk, het vrij verkeer van mensen of gelijke rechten voor iedereen en vindt dat de zogenaamde liberale elite doorgeslagen is in tolerantie. De reactie is hevig en het Westen zit nu in het tijdperk van de verdeeldheid. In andere delen van de wereld is die verdeeldheid er niet. De prijs die mensen daarvoor in pakweg China betalen, is niet gering, met een gebrek aan mensenrechten en geen persvrijheid. Maar misschien wordt dat binnen afzienbare tijd beter. Op mijn reizen door Azië hoor ik mensen zeggen: ‘We weten dat onze samenleving niet perfect is, maar het is nu al veel beter dan twintig jaar geleden. Binnen twintig jaar is het nóg beter.’ In hun ogen is het Westen bezig aan de lange weg naar beneden.

DOOR JAN STEVENS, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

‘Wie De zijderoutes leest, zal ontdekken dat door heel de geschiedenis heen het Oosten centraal stond bij alle grote omwentelingen in de wereld.’

‘Onze visie op de wereld is bipolair: als we naar het Oosten kijken, zijn we bijziend en schuwen we het racisme niet.’

‘De voorbije 30 jaar hebben 800 miljoen Chinezen de armoede vaarwel gezegd. Zij oefenen nu de jobs uit die Amerikaanse arbeiders kwijt zijn.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content