200 jaar Karl Marx: ‘Hij zou vloeken als hij zag wat er in zijn naam is uitgericht’

5 mei is de 200ste geboortedag van Karl Marx. Knack.be biedt u een passage aan uit ‘Marx begrijpen. Een actuele inschatting van zijn denken‘ van Walter Weyns.

Hij prijkt op affiches, covers, pamfletten en spandoeken. Maar je ziet hem ook op postzegels, munten, T-shirts, posters, spaarpotten, bekers en koekjestrommels. Zijn baardige kop is een van de bekendste iconen van de wereldgeschiedenis. Net zoals reclame voor Coca-Cola, kom je hem op de meest onverwachte plekken tegen. Hij werd duizenden keren uit steen gehouwen. Miljoenen mensen die in Karl Marx en zijn droom geloofden, scandeerden zijn naam. Miljoenen anderen, slachtoffers van marxistische dictators, spuwden hem uit. Sommigen bleven hem aanbidden, zelfs nadat ze door foltering afgedwongen valse bekentenissen hadden afgelegd voor rechters die zichzelf marxistisch noemden. Hij werd tot halfgod verheven of vervloekt. Hij kwam, zag en verdeelde.

Tijdens de Koude Oorlog noemde de ene helft van de wereld zich marxistisch. De andere helft noemde zich antimarxistisch. De ene helft was in de ban van het communisme en Marx’ droom van een vrije, klassenloze maatschappij. De andere helft verzette zich in naam van de vrijheid tegen dat communisme en beschouwde Marx’ droom als een nachtmerrie. Het is ironisch, maar niet toevallig, dat uitgerekend een van de meest dialectische denkers ooit zo’n steriele, dogmatische pro’s en contra’s uitlokte.

De wereldhistorische betekenis van Marx bemoeilijkt de interpretatie van zijn werk. Veel toepassingen van marxistische leerstellingen hebben weinig of niets met zijn kwikzilveren, dialectische geest te maken. Dat staat buiten kijf. Maar kan je Marx lezen en vergeten wat in zijn naam werd uitgericht? Wie denkt dat je Marx het best kan begrijpen door je strikt te beperken tot wat hij schreef, maakt zichzelf wat wijs. Velen gingen met Marx aan de haal. De onoverzichtelijke receptie en de uiteenlopende toepassingen van zijn werk maken deel uit van de werkingsgeschiedenis ervan. Het is goed om dat te beseffen, zonder daarom de moed te verliezen. Laat niemand het in zijn hoofd halen om Marx volledig te willen vatten. Dat kan en hoeft ook niet. Marx begrijpen wil niet zeggen hem helemaal begrijpen.

Als hij vandaag weer tot leven zou komen, zoals in de theatermonoloog MARX van Stefaan Van Brabandt, zou hij de eerste zijn om toe te geven dat het marxisme geen eenduidige denkwijze, maar een hele familie van denkwijzen is. Een familie waarvan nogal wat leden onuitstaanbaar of zelfs compleet ontspoord zijn, maar niettemin een familie. Hij zou vloeken als hij zag wat er allemaal van zijn ideeëngoed en zijn geesteskinderen is geworden, om nog te zwijgen van wat er in zijn naam is uitgericht. Als hij door een speling van het lot in de Sovjet-Unie van Stalin of het Cambodja van Pol Pot zou zijn beland, zou hij misschien wel het bittere genoegen hebben gesmaakt om op grond van een akelige interpretatie van zijn eigen geschriften ter dood te worden veroordeeld. Dat is minstens zo geloofwaardig als de veroordeling van Christus door Dostojevski’s grootinquisiteur van Sevilla. Alleen zou Marx, als volbloed dialecticus, goed beseffen dat ook de meest groteske uitwassen van het marxisme niet alleen verband houden met, maar zelfs ondenkbaar zijn zonder de teksten waaronder hij zijn naam zette.

Prometheïsch vuur

Tweehonderd jaar na zijn geboorte is het werk van Marx zeker niet toegankelijker geworden. Er is veel gebeurd dat de lectuur ervan kleurt en op het eerste gezicht misschien zelfs overbodig maakt. De wereld is veranderd. Het kapitalisme is nog altijd springlevend, maar het is niet meer hetzelfde als honderdvijftig jaar geleden. Op zoek naar inzichten in de eenentwintigste eeuw is de lectuur van negentiende-eeuwse teksten toch wat vreemd. De maatschappij van Marx is de onze niet. De klimaatcrisis, de kolonisatie van het leven door kunstmatige intelligentie, biotechniek, geo-engineering, de algoritmisering van keuzebeslissingen, het internet der dingen, de multiculturele spanningen, post-truth politics en wat nog allemaal: wat heeft Marx ons daarover te vertellen?

Hij mag dan al bepaalde profetische gaven hebben gehad, zijn voorspellingen of voorzeggingen kwamen niet uit. Waarom zouden we hem nu nog lezen? Hoe zou hij ons nog kunnen inspireren en helpen om inzicht te krijgen in een wereld waarvan hij niet eens kon dromen? Wijst bladeren in het Verzameld Werk van Marx niet op wanhoop? Sommigen raadplegen Nostradamus. Anderen nemen hun toevlucht tot de I Tjing. Nog anderen houden het op Marx. Zoiets?

Er zijn inderdaad verkeerde redenen om je in Marx te verdiepen. Marx moet je niet lezen om kant-en-klare antwoorden op actuele maatschappelijke kwesties te vinden. Maar hij heeft iets anders te bieden. Hij laat zien wat het betekent om moedig te blijven doordenken en niet tevreden te zijn met halfbakken, partiele inzichten. Marx besefte heel goed dat zijn denken nooit afgerond raakte. Dat kon ook niet. De maatschappelijke samenhang is een onoverzichtelijk kluwen dat voortdurend verandert. Je mag ervan dromen om historische wetmatigheden te onthullen, maar simpel zullen die nooit zijn. En zodra je denkt dat je ze hebt gevonden, blijkt al snel dat je ze toch maar beter nog eens tegen het licht houdt. Niets is aantrekkelijker dan een stralend eenvoudige waarheid. Eureka! Maar zoals Marx zelf meermaals ondervond, zijn er in het rijk van het maatschappelijke leven geen simpele waarheden. Er zijn alleen simpele schijnwaarheden. Juist in gemakzucht schuilt het grootste gevaar. De maatschappij is niet eenvoudig. Ze is een ingewikkeld complex van schijn en zijn, een labyrintisch spiegelpaleis waarin mensen tegen elkaar en tegen zelf opgetrokken muren botsen. Wie daarin zijn weg zoekt, snakkend naar inzicht en een bevrijd sociaal leven, stuit onvermijdelijk op zijn eigen beperkte begripsvermogen. Maar juist dan is het kwestie om te volharden. Op het moment dat je hoofd bijna barst en je naar de nooduitgang snakt, toch blijven doorgaan, daar gaat het om. Niet opgeven. Je realiseren dat het echte leven pas begint als je erin slaagt om de bespiegelde muren van de maatschappelijke gevangenis te slopen, een huzarenstukje dat je alleen tot een goed einde kan brengen als je weet hoe die gevangenis is gebouwd. En dus moet je blijven denken, tegen allerlei vormen van sociale sluiting in. Die prometheische gedrevenheid om naar inzicht en bevrijding te blijven zoeken, die kan je van Marx leren.

Misschien is de belangrijkste reden om Marx te lezen de geweldige, bijna elektriserende energie die hij weet op te wekken. Want ook al is de lectuur van Marx niet altijd een onverdeeld genoegen en vraag je je soms af hoe je ooit door al die doorwrochte redeneringen en opeengestapelde argumenten heen zult raken, de vonken van inzicht schieten ervan af. Het zijn de vonken van een prometheisch vuur.

200 jaar Karl Marx: 'Hij zou vloeken als hij zag wat er in zijn naam is uitgericht'
© /

Marx begrijpen. Een actuele inschatting van zijn denken

Walter Weyns

Uitgeverij: Houtekiet

ISBN: 9789089246387

Pagina’s: 240

19,90 euro

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content