Toestandspecifieke herinnering: ‘Een glas wijn kan je geheugen opfrissen’

Waarom hebben we last van onverklaarbare fobieën? Hoe komt het dat ons brein ons laat geloven in complottheorieën? Dean Burnett, gepromoveerd neurowetenschapper, docent, en stand-up comedian, schreef een boek over ons brein. Knack biedt u een passage aan.

Een glas wijn kan je geheugen opfrissen
(Hoe alcohol je feitelijk kan helpen om je dingen te herinneren)

Mensen houden van alcohol. En wel zodanig dat alcoholgerelateerde kwesties in veel landen een permanent probleem vormen. Deze kwesties kunnen zo wijdverbreid en constant zijn dat ze de staat miljarden kosten.

Maar waarom is iets wat zo schadelijk is dan zo populair? Waarschijnlijk omdat alcohol nuttigen prettig is. Behalve dat het dopamine vrijmaakt in gebieden in je brein die zijn betrokken bij beloning en genot, waardoor die vreemde euforische roes ontstaat waar sociale drinkers zo van houden, is er ook een sociale conventie rondom alcohol gecreëerd. Het is een vrijwel verplicht element bij vieringen, informele contacten en ontspanning in het algemeen.

Hierdoor is het ook te begrijpen waarom de meer nadelige effecten van alcohol regelmatig over het hoofd worden gezien. Natuurlijk, katers zijn vervelend, maar onderling je kater vergelijken met die van anderen en lachen over de ernst ervan, is gewoon weer een andere manier om gezellig onder vrienden te zijn.

Hoe kan alcohol je geheugen helpen?

En de belachelijke manieren waarop mensen zich gedragen als ze dronken zijn, zouden zeer alarmerend zijn in sommige contexten (op een school bijvoorbeeld, om 10 uur ’s morgens), maar als iedereen het doet, is het gewoon lol, nietwaar? Een noodzakelijke uitlaatklep voor de ernst en conformiteit die de moderne samenleving ons oplegt.

Dus de negatieve aspecten worden door de liefhebbers inderdaad gezien als een prijs die de moeite van het betalen waard is.

Een van deze negatieve aspecten is geheugenverlies. Alcohol en geheugenverlies gaan hand in onvaste hand. Het is vaste prik in sitcoms, stand-upcomedy en zelfs persoonlijke anekdotes, waarbij het meestal draait om iemand die wakker wordt na een dronken nacht en zichzelf aantreft in een onverwachte situatie, omringd door verkeerskegels, onbekende kledingstukken, snurkende vreemdelingen, boze zwanen of andere zaken die zich normaal niet in iemands slaapkamer bevinden.

Dus hoe kan alcohol dan eigenlijk je geheugen helpen, zoals de titel hierboven suggereert?

Om dat te begrijpen, moeten we eerst bekijken waarom alcohol überhaupt het geheugensysteem van je brein beïnvloedt. We consumeren tenslotte tal van verschillende chemische stoffen zodra we iets nuttigen, dus waarom gaan we daarvan niet onduidelijk spreken of ruzie zoeken met lantaarnpalen?

Dat komt door de chemische eigenschappen van alcohol. Het lichaam en het brein hebben diverse defensieniveaus om potentieel schadelijke stoffen de toegang tot onze systemen te beletten (maagzuur, complexe darmflora, specifieke barrières om dingen uit het brein te houden…) maar alcohol (met name ethanol, de soort die we drinken) lost op in water en de moleculen zijn klein genoeg om door al deze defensies te glippen, zodat de alcohol die we drinken via de bloedsomloop door het hele lichaam wordt verspreid.

En als hij zich verzamelt in het brein, worden er enorm veel spaken gestoken in een aantal erg belangrijke wielen. Alcohol is een depressivum. Niet omdat je je de volgende morgen naar en gedeprimeerd voelt (hoewel dat, mijn hemel, wel zo is), maar omdat het feitelijk de activiteit van de zenuwen van het brein onderdrukt. Het reduceert hun activiteit, zoals wanneer iemand het volume van de radio zachter zet.

Maar waarom gaan mensen zich dan ridicuul gedragen? Als de hersenactiviteit afneemt, zouden dronken mensen dan niet juist stilletjes moeten gaan zitten kwijlen? Ja, sommige dronken mensen doen dat ook, maar bedenk dat de talloze processen die het menselijk brein elk wakend moment uitvoert niet alleen dienen om dingen te laten gebeuren, maar ook om bepaalde gebeurtenissen te voorkomen.

Het brein stuurt vrijwel alles wat we doen, maar we kunnen niet alles tegelijk doen, dus een groot deel van het brein is gewijd aan inhibitie en het tegenhouden van de activering van bepaalde hersendelen.

Onder invloed van alcohol worden de rode verkeerslichten in hersendelen gedimd of uitgezet.

Denk aan de manier waarop het verkeer wordt geregeld in een grote stad. Dat is een complexe zaak, die tot op zekere hoogte afhangt van stopsignalen of rode verkeerslichten. Zonder die signalen loopt het verkeer in een paar minuten volledig in het honderd. Zo heeft het brein ook talloze gebieden die belangrijke en essentiële functies vervullen, maar alleen als ze nodig zijn. Zo is het deel van je brein dat je rechterbeen beweegt erg belangrijk, maar niet als je in een vergadering zit, dus heb je een ander hersendeel nodig dat ‘Nu even niet, vriend’ zegt tegen het beensturende deel.

Onder invloed van alcohol worden de rode verkeerslichten in hersendelen gedimd of uitgezet die normaal lichtzinnigheid, euforie en woede onder controle houden of onderdrukken. Alcohol schakelt ook de gebieden uit die verantwoordelijk zijn voor heldere spraak en gecoördineerd lopen.

Het is interessant dat onze simpelere, fundamentelere systemen, die zaken regelen als hartslag, stevig verankerd zijn en tegen een stootje kunnen, terwijl de nieuwe, complexere processen juist sneller worden verstoord of beschadigd door alcohol. Er zijn vergelijkbare parallellen in moderne technologie: je kunt een walkman uit de jaren ’80 van de trap gooien en hij werkt waarschijnlijk nog steeds, maar als je met een smartphone op de rand van een tafel tikt, is een dure reparatie het gevolg. Complexiteit resulteert in kwetsbaarheid, zo lijkt het.

Dus bij de combinatie brein en alcohol vallen de ‘hogere’ functies het eerst uit. Zaken als sociale zelfbeheersing, schaamtegevoel en de stemmetjes in ons hoofd die zeggen: ‘Dit is waarschijnlijk geen goed idee.’ Alcohol legt die gedragingen en reacties vrij snel het zwijgen op. Dronken ben je sneller geneigd om te zeggen wat je op je lever hebt of om een idioot risico te nemen om de lachers op je hand te krijgen, zoals instemmen met het schrijven van een heel boek over het brein.

Dronken ben je sneller geneigd om te zeggen wat je op je lever hebt of om een idioot risico te nemen om de lachers op je hand te krijgen.

Het laatste wat door alcohol wordt ontwricht (en daar is heel veel voor nodig) zijn de basale fysiologische processen, zoals hartslag en ademhaling. Als je zo dronken bent dat je in dit stadium komt, functioneren je hersenen waarschijnlijk niet meer voldoende om je zorgen te maken, maar dat zou je toch echt wel moeten doen.

Tussen de twee extremen van ‘lagere’ en ‘hogere’ systemen bevindt zich het geheugensysteem, dat technisch gezien zowel fundamenteel als complex is. Alcohol lijkt vooral de neiging te hebben om de hippocampus te verstoren, de voornaamste regio voor de vorming en codering van herinneringen. Het kan ook je kortetermijngeheugen beperken, maar het is de verstoring van het langetermijngeheugen via de hippocampus die voor de verontrustende gaten in je geheugen zorgt als je de volgende dag wakker wordt.

Het is uiteraard geen volledige stopzetting. Herinneringen worden meestal nog wel gevormd, maar op een minder efficiënte en meer lukrake manier. Interessante kanttekening: om de geheugenvorming volledig te blokkeren (een alcoholische black-out) zouden de meeste mensen zodanig beneveld moeten zijn dat ze amper nog kunnen spreken of blijven staan.

Bij alcoholisten werkt het echter anders. Ze hebben al lange tijd zo veel gedronken dat hun lichaam zich er feitelijk op heeft ingesteld en ze zelfs regelmatige alcoholinname nodig hebben om rechtop te blijven staan en (min of meer) coherent te blijven, ondanks het feit dat ze veel meer alcohol consumeren dan een gemiddeld persoon aankan. De alcohol die ze hebben geconsumeerd heeft echter nog steeds een effect op het geheugensysteem en als er genoeg door het hoofd klotst, kan dat een volledige stopzetting van de geheugenvorming veroorzaken, terwijl ze, dankzij hun tolerantie, nog steeds normaal praten en doen. Ze vertonen geen uiterlijke signalen van problemen, maar tien minuten later kunnen ze zich niet meer herinneren waar ze het over hadden of wat ze deden. Het is alsof ze de besturing van een videogame hebben losgelaten en iemand anders het heeft overgenomen. Het ziet er voor toeschouwers van de game nog hetzelfde uit, maar de oorspronkelijke speler heeft geen idee wat er is gebeurd terwijl hij naar de wc was.

In zeer specifieke gevallen, kan alcohol helpen om je iets te herinneren.

Dus alcohol verstoort inderdaad het geheugensysteem. Maar in zeer specifieke gevallen, kan het feitelijk helpen om je iets te herinneren. Dit fenomeen staat bekend als toestandspecifieke herinnering. We hebben al gezien hoe de externe context kan helpen om een herinnering op te halen: je kunt je iets beter herinneren als je in de omgeving bent waar de herinnering ontstond. Maar de grap is dat dit ook geldt voor de interne context, of ’toestand’, vandaar ’toestandspecifieke’ herinnering.

Simpel gezegd: substanties als alcohol, of stimulantia, of alles wat de hersenactiviteit wijzigt, brengen een specifieke neurologische toestand teweeg. Als het brein plots te maken krijgt met een verstorende substantie die er overal in rond begint te stromen, blijft dat niet onopgemerkt, net zomin als je niet zou opmerken dat je woonkamer plots blauw staat van de rook. Dit kan ook van toepassing zijn op je stemming: als je iets leert terwijl je een slecht humeur hebt, kun je je dat later beter herinneren als je weer een slecht humeur hebt.

Het is een enorme oversimplificatie om stemmingen en stemmingsstoornissen te beschrijven als ‘chemische onevenwichtigheden’ in het brein (ondanks het feit dat velen dat wel doen), maar het brein herkent wel degelijk de algehele niveaus van chemische en elektrochemische activiteit die resulteren in en door een specifieke stemming.

Op die manier is de context in je hoofd in potentie net zo nuttig als die buiten je hoofd, als het gaat om het oproepen van herinneringen.

Alcohol verstoort het geheugen, maar pas na een zeker punt. Het is heel goed mogelijk om de plezierige roes van een paar glazen bier of wijn te ervaren en je de volgende dag nog alles perfect te herinneren. Maar als je na een paar glazen wijn een interessante roddel of nuttige informatie hoort, codeert je brein je licht benevelde toestand mee als deel van de herinnering. De herinnering is dan beter op te halen als je opnieuw een paar glazen wijn drinkt (op een andere avond, niet meteen na de eerste twee). In dit scenario kan een glas wijn inderdaad je geheugen verbeteren.

De context in je hoofd kan net zo nuttig zijn als die buiten je hoofd.

Vat dit alsjeblieft niet op als een wetenschappelijke aansporing om stevig in te nemen als je studeert voor een examen. Dronken op een examen verschijnen levert zoveel problemen op dat eventuele kleine geheugenvoordelen daarbij in het niet vallen; zeker als het een rijexamen betreft.

Toestandspecifieke herinnering: 'Een glas wijn kan je geheugen opfrissen'
© Spectrum

Maar er is nog hoop voor wanhopige studenten: cafeïne beïnvloedt het brein en veroorzaakt een specifieke innerlijke toestand die later kan helpen om herinneringen boven te halen. Veel studenten halen bij het blokken voor een examen een hele nacht door op cafeïne. Als je dan het examen ingaat met een vergelijkbare excessieve dosis cafeïne kan dat heel goed helpen om je een aantal belangrijkere details van je aantekeningen te herinneren.

Het is niet bepaald onweerlegbaar bewijs, maar (onbewust) heb ik deze tactiek zelf ook ooit toegepast op de universiteit. Ik bleef een hele nacht op voor een examen waar ik me erg veel zorgen over maakte. Ik bleef overeind met een hoop koffie en vlak vóór het examen deed ik me te goed aan een extra grote mok koffie om te zorgen dat ik wakker bleef. Ik scoorde 73 procent voor het examen, een van de hoogste cijfers in mijn jaar.

Toch zou ik deze aanpak niet aanbevelen. Ik haalde wel een goed cijfer, maar moest ook de hele tijd wanhopig naar het toilet, noemde de examinator ‘pa’ en kreeg op weg naar huis slaande ruzie.

Met een duif.

Een steekje los, Dean Burnett, Spectrum, 320 p., EAN: 9789000355907. Met de kortingscode ‘steekje2017’ koop je het boek hier met 10 procent korting en gratis verzending, geldig tot 15/09/2017 of zolang de voorraad strekt.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content