‘De media gaan een nieuwe Hitler zeker niet tegenhouden’ (Timur Vermes)

© WPG Uitgevers

In ‘Daar is hij weer’ van de Duitse auteur Timur Vermes ontwaakt een zekere Adolf Hitler anno 2011 uit een diepe slaap en begint hij, geruggesteund door enorm succes op sociale media en televisie, aan een onstuitbare comeback.

In Duitsland alleen al was het boek goed voor 1.2 miljoen verkochte exemplaren. “Mijn boek is tot mijn eigen verbazing mainstream gegaan,” zegt Vermes in gesprek met Michiel Leen. “En het wordt dringend tijd dat we gaan uitzoeken waarom.”

Het idee kwam Vermes aanwaaien op vakantie. Hij stuitte er toevallig op een illegale uitgave van Hitlers tweede boek. “Ik wist helemaal niet dat Hitler een vervolg had geschreven op ‘Mein Kampf'”, zegt Vermes. “Ik kwam op het idee om als het ware Hitlers Derde Boek te schrijven.”

Wanneer ik Vermes in Antwerpen ontmoet, is hij volop bezig aan een filmscript op basis van zijn boek.

Wat is de extreemste reactie die u tot nu toe op uw boek hebt gehad?

“Na een lezing in Hamburg kwam een vrouw naar me toe, om me te zeggen dat ze het boek “afschuwelijk, afwschuwelijk, afschuwelijk” had gevonden. Daarvoor had dat mens dus een ticketje gekocht en braafjes aangeschoven in de rij aan de signeerstand. Kijk, ik ben altijd bereid om over mijn boek te discussiëren, maar bij die vrouw had ik het idee dat er geen beginnen aan was. Welja, afschuwelijk, afschuwelijk, afschuwelijk, vast wel, maar wat moet ik ermee?”

Wat voor reacties verwachtte je eigenlijk?

“Ik verwachtte meer schandaal, eerlijk gezegd. Kijk, met 1.2 miljoen verkochte exemplaren in Duitsland, is dit boek geen gewone bestseller meer. Op het moment dat een boek als het mijne die status bereikt, zou je verwachten dat er een discussie losbarst. Waarom vraagt niemand zich af waarom een humoristisch boek over Hitler zo waanzinnig populair wordt? Waarom lezen mensen dat? Halen ze de juiste dingen uit zo’n boek? Heeft de auteur het wel bij het rechte eind? Het gaat niet meer zozeer om de discussie van de literaire merites, maar om het feit dat dit boek, tot mijn eigen verbazing, mainstream is gegaan. En het wordt hoog tijd dat we gaan uitzoeken waarom.”

“Wat mijn boek nu overkomt, is van dezelfde omvang als ‘Vijftig Tinten Grijs’. Alleen: bij die boeken gingen alle media gretig op zoek naar verklaringen. ‘Iets in de geest van ‘onze’ vrouwen, iets dat we tot nu toe niet kenden, zorgt ervoor dat ze en masse beginnen lezen over meisjes die billenkoek krijgen . Wat zou dat kunnen zijn? Laten we het uitzoeken!’ Bij mijn boek zou je je toch ook ernstig de vraag kunnen stellen waarom meer dan een miljoen mensen het willen lezen? We wéten het niet! Als auteur kan ik dat ook niet zomaar beantwoorden, hoor.”

Wat is je beste gok?

“Enerzijds denk ik dat mond -aan-mondreclame er voor iets tussen zit. Anderzijds is het bij mijn weten het eerste boek waarin iemand Hitler zo ongeremd opvoert, zonder er meteen bij te zeggen wat je erbij zou moeten denken. You are left alone with Hitler. Dat is iets nieuws, maar verklaart nog niet het monstersucces. Ik kan het niet uitleggen. Ik had verwacht dat de Duitse pers zich erop zou werpen. Er is iets aan de hand met Hitler, lijkt me.”

Misschien begint de directe link met de Tweede Wereldoorlog te vervagen, vooral bij jongere lezers?

“Hoe ouder de lezers zijn, hoe vaker ze me zeggen dat ze er de grap niet van inzien. Omdat zij vaak herinneringen hebben aan Hitler, en vaststellen dat mijn hoofdpersonage griezelig op hem lijkt. Bovendien is het niet allemaal kolder in mijn boek: er zitten enkele griezelige momenten in, en die raken een gevoelige snaar bij oudere lezers. Mijn eigen moeder was erg van streek toen ze het las. Een lezeres schreef me om te vragen hoe het kon dat Hitler in mijn boek wegkomt met zijn nieuwe opmars.”

Dat heb ik me ook zitten afvragen, hoor.

De mensen die Hitler tegenkomt, zijn geen dommeriken of fanatici. Ze zijn geen nazi’s. Iedereen die Hitler in het Berlijn van 2011 ontmoet, op straat en in de televisiewereld, doet gewoon zijn job. Van hen moet niemand dus verzet verwachten. Waar zou het verzet ook vandaan moeten komen? De tragische ironie is, dat alleen jij als lezer weet dat je met de echte Hitler te maken hebt. De personages daarentegen zijn er consequent van overtuigd dat ze met een imitator te doen hebben. Zij kunnen niet weten wat de lezer weet.

Lachen met Hitler is op de Duitse televisie anders al een tijdje geen taboe meer. Je verwijst zelf naar bestaande TV-sketches waar Hitler in opduikt. Is het plots acceptabel om met de nazitijd te lachen? Of is het dat misschien altijd al geweest?

Nee, hoegenaamd niet, zeker niet als je het zou vergelijken met Engeland of zo. Maar in de jaren 80 begonnen jongeren wel Hitlergrappen te maken uit verzet. We waren die eeuwige, doodserieuze toon van de geschiedschrijving zo beu. Je weet wel: docu’s over het nazisme, waar altijd iemand er nog eens extra op hamerde hoe verkeerd dat allemaal wel niet was. Alsof we dat zelf niet doorhadden. Door Hitler compleet belachelijk te maken, kon je die hele discussie omzeilen. Je kon vlakaf zeggen: “Kijk eens hoe idioot die gast deed. Uiteraard gaan we niet nog een keertje achter hem aan lopen.” Lachen met Hitler is geen taboe meer. Maar in mijn boek is de humor minder onschuldig. Het is griezelig om te zien welke geruststellend simpele visie we hebben op Hitler. Zolang we maar tegen alles zijn wat Hitler goed vond, hoeven we niet wakker te liggen. Zo simpel is dat natuurlijk niet. We lachen niet zozeer om hem, we lachen vaak met hem mee.”

Hij moest vooral plausibel zijn?

Ik wist dat het verhaal over Hitler moest gaan, dat het in de eerste persoon geschreven zou worden, en dat ik alle informatie twee keer zou moeten checken. Om mijn Hitler geloofwaardig te maken, moest ik de echte Hitler bestuderen. En al snel vind je stof genoeg om je personage mee te stofferen. Tijdens de research bleek algauw dat hij letterlijk over alles een mening had, weliswaar volgens een geheel eigen, maffe logica. Eenmaal je die logica doorgrond hebt, kun je hem als personage loslaten in de 21e eeuw.”

“Je mag niet vergeten dat hij in het boek een vrij eendimensionale figuur blijft. Hij is een man met een onverbiddelijke missie, natuurlijk. Het was moeilijker geweest als ik hem ook nog eens zwakheden en angsten had aangemeten. Dit personage draait op een enorm zelfvertrouwen. Ook over zijn sociale leven moest ik me verhaaltechnisch geen zorgen meer maken: al zijn historische medestanders zijn intussen wel dood. Hitler zijn heeft het voordeel dat je sociale leven anno 2011 erg eenvoudig is. Het draait voor hem alleen nog om zijn missie. Voor een schrijver is zo’n figuur nog redelijk gemakkelijk, hoor.”

Heb je hem dan toch opgevat als een karikatuur?

“Ik wilde mijn Hitlerfiguur niet op de klassieke manier afschilderen. Maar ja, hij blijft een fanaticus, en fanatici zitten sowieso al dicht tegen hun eigen parodie aan. Maar er zijn heel eenvoudige zaken waarover je het, akelig genoeg, met hem eens moet zijn. Hitler vond bijvoorbeeld dat je voorzichtig moet rijden in de buurt van scholen. Daar kun je geen grappen over maken, want au fond heeft hij gelijk. En het komt verdorie uit een van zijn historische redevoeringen. En zo ging die man gewoon te werk: hij kan van de gekste premissen uitgaan, maar dramt er dan pagina’s lang over door volgens een ijzeren interne logica. Daar drogen de grappen op, want mensen lieten zich eraan vangen omdat ze die logica niet één twee drie ontwricht krijgen. Terwijl het absurde toogpraat is, maar net aan de toog lijkt zijn argumentaties steek te houden, natuurlijk. “

De media hebben een hoofdrol in je boek . Hitler wordt een TV- en internetsensatie, de schandaalpers vertilt zich aan hem, en de Führer heeft al na een paar dagen de sociale media in de vingers. Was dat iets dat je als journalist zorgen baarde?

Ik zou het graag anders zien, maar de media zijn niet beter dan ze zijn. Je kunt hopen dat ze tegengas geven, maar meestal doen ze dat niet. Ik heb ervoor gekozen een realistisch mediabestel te schetsen. De Hitlerfiguur in het boek is een successtory, en alle media in het boek hebben het gevoel dat ze daar een deeltje van moeten hebben. Het komt geen moment bij hen op dat ze met de echte Hitler te maken zouden kunnen hebben. Het enige wat ze zouden kunnen doen, is de Hitlerfiguur weren omdat ze zijn boodschap niet vinden kunnen, maar dan moet je er al van uitgaan dat de media opereren volgens een set van strikte morele waarden. Waar ga je die in godsnaam vinden in de media? Ze zitten met een pracht van een verhaal, en kunnen het zich niet permitteren om het niet te brengen. De media zijn op zoek naar aantrekkelijke content, en als het toevallig Hitler is die hun dat levert, zullen ze niet aarzelen om dat te brengen. Ze zullen hem zeker niet tegenhouden. Integendeel. “

Michiel Leen

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content