In het Turkse parlement werkt een lid van regeringspartij AKP speciaal voor de Turken in België. Speciaal voor hen is in Ankara een departement opgericht. Maken het plaatje af: de ngo’s die de lobby voor president Recep Tayyip Erdogan verzorgen en de moskeeën van Diyanet, waar imams spreekbuizen van de AKP zijn. De propaganda die de AKP de voorbije jaren in België voerde, hielp de partij mee aan een grote verkiezingszege, maar ze zorgde ook voor een scherpe polarisatie en een heus angstklimaat bij haar tegenstanders. ‘Zolang wij er zijn, zullen de Turken in het buitenland nooit alleen zijn.’

Metin Külünk klinkt trots als we hem zeggen dat de Turken hier hem ‘abi’ noemen – ‘grote broer’. ‘Ik ben hun dankbaar’, zegt hij aan de telefoon vanuit Istanbul. ‘We doen ons best om hun van dienst te zijn. De AKP zorgt voor alle Turken, waar ook ter wereld. Bij jullie in België zaten ze jarenlang in het verdomhoekje. Wij hebben hen omarmd, en we zullen hun in de toekomst nog meer onze diensten aanbieden.’

Grote broer Külünk is parlementslid voor de AKP in Istanbul, maar reist om de haverklap af naar Brussel, Amsterdam of Keulen om naar de Turken te luisteren, hen te helpen of – als dat moet – hen op hun plaats te zetten. Op zijn Facebook-pagina post hij dezer dagen foto’s waarop hij te zien is tussen de mensenmassa die, sinds de mislukte staatsgreep, iedere nacht overal in Turkije de wacht houdt, uit vrees voor een nieuwe aanval. Tijdens de nacht van de mislukte coup riep Külünk vanuit Istanbul de Turken in Europa op om naar de ambassades te trekken en hun steun aan Turkije te betuigen. ‘Komaan, mijn Europese broeders’, tweette hij tegen middernacht, ‘met zijn allen naar de consulaten om de wacht te houden!’

Al twee jaar heeft Külünk binnen de AKP de bijzondere taak zich over de Europese Turken te ontfermen. Als we hem vragen wat dat precies inhoudt, klinkt het: ‘Daar antwoord ik niet op.’ Hij wil wél iets kwijt over de discriminatie tegen Turken in België. ‘Na al die jaren worden ze nog altijd nergens in Europa als volwaardige burgers beschouwd. Alleen wij hebben hun problemen ter harte genomen en hun leed verzacht.’

Metin Külünk is de belichaming van de lange arm van de AKP bij de Turken in België en elders in Europa. In YouTube-video’s roept hij hen op om voor de AKP om te stemmen en spuwt hij zijn gal op de beweging van de geestelijke leider Fethullah Gülen, die volgens Turkije achter de mislukte staatsgreep van 15 juli zit. Een video uit april 2014 toont een bijeenkomst in Beringen waarop hij een publiek van netjes gescheiden mannen en vrouwen toespreekt. De bijeenkomst vond plaats vlak voor de federale verkiezingen van 25 mei, en een pak Belgische politici van Turkse origine was erbij. Onder hen ook Ahmet Koç (SP.A), tegen wie momenteel een procedure loopt om hem uit de partij te zetten vanwege vanwege zijn uitgesproken AKP-sympathie. De vreemde eend in de bijt was Ingrid Lieten, destijds Vlaams minister voor de SP.A: zij mocht tussen de mannen zitten.

Volgens de Turkse media op de bijeenkomst wilde Külünk ‘advies geven’ de Turkse kandidaten op de Belgische kieslijsten. ‘Dat jullie worden verkozen, ‘ zei hij, ‘is niet alleen belangrijk voor jullie persoonlijk, maar ook voor ons. Jullie zullen álle Turken vertegenwoordigen, niet alleen de Belgische.’

Külünk is maar een radertje in de machine die de AKP in gang heeft gezet om de Europese Turken te paaien. ‘Het dienstbetoon van de partij heeft veel veranderd in de Turkse gemeenschap’, zegt Serpil Aygün, hoofdredactrice van Binfikir, de enige Turkstalige krant in ons land die de nadruk legt op kwalitatieve berichtgeving over de Belgische actualiteit. ‘Om je een voorbeeld te geven: vroeger keken de Turkse ambassades neer op – en waren ze ontoegankelijk voor – het gewone volk; nu zeggen ze dat ze er ten dienste van staan. Het zijn geen gesloten vestigingen meer: een hele ommezwaai.’

En de Turkse ambassade in Brussel gaat verder dan alleen dienstbetoon: vanuit de Montoyerstraat wordt actief propaganda gevoerd voor de AKP. Toen de Turkse overheid vorige week mailadressen en telefoonnummers doorgaf waarop Turken landgenoten konden verklikken die ‘betrokken waren bij terreuractiviteiten’ – wat dezer dagen zoveel betekent als ‘Gülen-aanhanger zijn’ – was de ambassade er snel bij om die contactgegevens ook aan de Belgische Turken door te spelen.

Een bizarre reis

De AKP-propaganda- en lobbymachine draait al jaren op volle toeren. In 2010 heeft de AKP een departement voor Turken in het Buitenland (YTB) opgezet. Dat trekt geld uit voor projecten van Turken rond onderwijs, discriminatie en burgerschap. Subsidies gaan vooral naar projecten die het conservatief-islamitische gedachtegoed van de AKP onderschrijven. Onder auspiciën van de YTB werd in 2013 ook een adviesraad voor Turken in het Buitenland opgericht, met ex-Groen-politica Meryem Kaçar als een van de Belgische leden. ‘Die raad is maar één keer samengekomen’, laat Kaçar weten. ‘Daarna heb ik er niets meer van gehoord.’

De Union of European Turkish Democrats (UETD), een ngo die voor haar projecten ook geld van de YTB krijgt, lobbyt wél actief en met succes. Ze organiseert geregeld happenings en conferenties waarop grote broer Metin Külünk aanwezig is. Via Külünk heeft de UETD een nauwe band met de AKP. Dat bleek bijvoorbeeld uit een Twitter-conversatie tussen een Turkse journalist en Basir Hamarat, voorzitter van de UETD. Nadat de twee elkaar ervan hadden beschuldigd Gülenist te zijn en president Recep Tayyip Erdogan te hebben verraden, tweette Hamarat: ‘Weet jij wel wie ik ben? Vraag het maar aan de president, vraag het maar aan Metin Külünk. Wij doen nooit zomaar iets uit eigen initiatief, wij wachten altijd op instructies.’

In België organiseert de UETD uiteenlopende activiteiten, van betogingen tegen de erkenning van de Armeense genocide tot rondetafelgesprekken rond radicalisering en islamofobie. Ook de bijeenkomst in Beringen in 2014, met Ingrid Lieten, was het werk van de Belgische UETD-tak. In maart van dit jaar zette die tak op het Madouplein in Sint-Joost-ten-Node een Turkse infotent op tegen terreur, als protest tegen de infotent die de PKK eerder had mogen opzetten in de Europese wijk. ‘Voor terreurorganisaties als de PKK of de IS is er geen plaats in Sint-Joost’, zei burgemeester Emir Kir (PS) bij de inwijding van de tent.

De UETD organiseert ook reizen naar het buitenland, onder meer voor Belgische politici, al dan niet van Turkse afkomst. In maart 2015 leidde zo’n reis naar een vluchtelingenkamp aan de Turks-Syrische grens, gevolgd door een bezoek aan het Turkse parlement. Van de Turkse politici aan Vlaamse kant waren onder anderen Fatma Pehlivan (SP.A) en Veli Yüksel (CD&V) mee. Yüksel, momenteel met vakantie, wil geen commentaar geven op de reis. Pehlivan, ook met vakantie, wil alleen kwijt dat er toen ‘ook met oppositieleden ontmoetingen waren’. Dat bevestigt Ward Kennes (CD&V), die ook was uitgenodigd. ‘Aanvankelijk stonden alleen ontmoetingen met de AKP gepland. Pas na lang aandringen lieten ze ons – met tegenzin – ook met de CHP en de HDP praten.’

Kennes vond de reis al bij al bizar. ‘Ik had nog nooit van de UETD gehoord’, zegt hij. ‘Toen de info over onze reis binnenkwam, bleek wel dat ze Erdogan-gezind waren. Het bezoek aan het vluchtelingenkamp was interessant. Maar in Ankara zijn we tijdens een ontbijt getrakteerd op een preek van een erg vervelende man – ik herinner me zijn naam niet meer (op basis van Turkse nieuwsberichten bleek het om Metin Külünk te gaan, nvdr). Hij bleef maar afgeven op Europa en hoe wij de Turken hier discrimineerden.’

‘Het grappige is’, vertrouwt Kennes ons nog toe, ‘dat ik de UETD sindsdien heb proberen te bereiken – om na te praten en tips uit te wisselen – maar dat niemand contact met me opgenomen heeft. Wellicht hebben ze ontdekt dat ik in de adviesraad zit van een Lucerna-collega in Antwerpen (een school van de Gülenbeweging, nvdr). Als ze mij vooraf écht hadden nagetrokken, hadden ze me wellicht nooit uitgenodigd.’

UETD-voorzitter Basir Hamarat was niet bereikbaar voor commentaar.

Moskeepropaganda

Belgische Turken die de toespraken van Metin Külünk en de activiteiten van de UETD aan zich laten voorbijgaan, ontsnappen daarom nog niet niet aan de AKP-lobby: ook in de moskeeën van Diyanet, het Turkse Directoraat voor Religieuze Zaken, wordt actief propaganda gevoerd. Dat zegt Mete Öztürk, hoofdredacteur van de Turkstalige Belgische krant Zaman Vandaag. ‘Vroeger verzorgde Diyanet gewoon de erediensten in de moskee; nu mobiliseren ze voor de AKP. Tijdens verkiezingsperiodes in Turkije verschijnen in Belgische moskeeën affiches van AKP-kandidaten. En telkens als een AKP-politicus in België komt spreken, wordt daar een aankondiging van opgehangen.’

Tijdens de Turkse verkiezingen van vorig jaar werd duidelijk dat Diyanet de Erdogan-aanhang had vervoegd. Moskeeën legden – door de Turkse overheid betaalde – bussen in om kiezers naar het kieslokaal te brengen. Toen president Erdogan in mei een toespraak hield in de Ethias Arena, mobiliseerden gebedshuizen Turken met grote affiches om naar Hasselt af te zakken. Politieke neutraliteit was ver zoek. Öztürk: ‘Na de mislukte staatsgreep is opnieuw gebleken hoe sterk Diyanet gepolitiseerd is. Een woordvoerder verklaarde dat de doden onder de coupplegers geen religieuze begrafenis zouden krijgen: voor een staatsorgaan dat álle Turken moet dienen, kan dat niet. Zeker niet als je bedenkt dat generaal Kenan Evren, die de militaire coup van 1980 pleegde, wél een religieuze uitvaartplechtigheid heeft gekregen.’

Van de Belgische Turken die vorig jaar stemden bij de Turkse verkiezingen, koos zeventig procent voor de AKP. Een klinkende overwinning, maar volgens grote broer Metin Külünk heeft het gelobby zijn hoogtepunt nog niet bereikt: ‘Zolang de AKP er is, zullen de Turken in het buitenland nooit alleen zijn.’ Het islamitisch onderwijs zal bijvoorbeeld wereldwijd een nieuw elan krijgen, zegt hij, met de oprichting van de Maarif-stichting. Die moet de promotie verzorgen van de Imam Hatips, religieuze middelbare scholen die oorspronkelijk zijn opgericht om imams te vormen. Onder het AKP-bewind is hun aantal de voorbije jaren exponentieel gestegen; in Turkije sturen gelovige ouders er hun kinderen alsmaar vaker heen om hen een stevige religieuze kennis mee te geven. Naar het voorbeeld van de Gülenscholen wil de AKP zo een eigen internationaal scholennetwerk uit de grond stampen. België speelt daarin een belangrijke rol: de eerste Europese Imam Hatip in Europa ligt nabij Bergen; dit jaar zijn de eerste leerlingen er afgestudeerd. In Houthalen bouwt Diyanet, met geld van de Maarif-stichting, aan een tweede internaat. Wanneer dat van start zal gaan, is nog niet bekend.

Als de Belgische Turken vooral voor de AKP stemmen, doen ze dat ook uit dankbaarheid. Dat zegt Alperen Özdemir, de broer van ex-cdH-verkozene Mahinur Özdemir, die uit haar partij is gezet omdat ze de Armeense genocide niet wilde erkennen. ‘Erdogan heeft ervoor gezorgd dat ook zij kunnen stemmen bij de Turkse verkiezingen. En dankzij de AKP kunnen Turkse mannen in het buitenland hun legerdienst nu volledig afkopen voor 1.000 euro. Vroeger moesten ze 6.000 euro betalen én een militaire training van drie weken volgen.’

Özdemir is vertegenwoordiger van Müsiad, een Turkse vereniging van zakenmannen die grotendeels uit AKP-sympathisanten bestaat. Aan de UCL werkt hij ook aan een doctoraat over het buitenlandbeleid van Turkije onder de AKP. Hij ergert zich, zoals veel pro-Erdogan-Turken, aan de berichtgeving in westerse media en aan de kritiek die Turkije de voorbije dagen heeft moeten incasseren. ‘Jullie begrijpen niet dat Turkije met de mislukte coup zijn eigen 9/11 heeft beleefd. Honderden mensen zijn omgekomen, het land kon niet anders dan de noodtoestand invoeren. Maar in de westerse pers wordt meer gesproken over de Turkse reactie op de coup dan over de feiten zelf. En hebben we de westerse leiders de coup horen veroordelen toen die nog aan de gang was? Neen.’

Iedereen vreest voor wat er de komende tijd in Turkije zal gebeuren, werpen we op. Moet je niet oppassen met een president die in het verleden de pers al heeft gemuilkorfd en opposanten met vage beschuldigingen achter de tralies heeft gezet? ‘Turkije is een land in verdediging’, reageert Özdemir. ‘Een nieuwe staatsgreep blijft mogelijk. Er mag best wat meer empathie komen voor Turkije. Door dreigementen zal het land alleen maar meer in zichzelf keren, en zal zijn houding tegen het Westen nog verharden.’

Begrafenisondernemingen

Nadat president Erdogan in de nacht van de mislukte staatsgreep het volk had opgeroepen om op straat te komen tegen de tanks en de soldaten, trokken in België honderden Turken naar hun ambassade. Met grote Turkse vlaggen en luid vloekend op de Gülenisten, zonder zich af te vragen of Fethullah Gülen, ooit de compagnon de route en nu de aartsvijand van Erdogan, er ook echt mee te maken had. De loyauteit van de Turken tegenover president Erdogan gaat ver, zegt Binfikir-hoofdredactrice Serpil Aygün. Volgens haar spelen behalve dankbaarheid ook trots en zelfvertrouwen mee, en het gevoel tenminste door één land als volwaardige burgers te worden aanvaard. ‘Turken hebben hier decennia geleefd zonder enige ondersteuning door de overheid – noch door de Belgische, noch door de Turkse. Pas in 1989, meer dan twintig jaar na de aankomst van de eerste Turken, kwam er een vorm van migrantenbeleid met koninklijk commissaris Paula D’Hondt. Dat was veel te laat: intussen was een generatie opgegroeid met het gevoel hier niet thuis te horen. Turkije liet hen al helemaal aan hun lot over, zodat ze niet anders konden dan samenklitten en zelf oplossingen zoeken. Weet je dat de eerst Turkse organisaties in België begrafenisondernemingen waren? Hoe triest toch, dat je je al moet organiseren om je doden te kunnen begraven.

Er is ook een identiteitsprobleem bij Turkse jongeren, zegt Aygün. ‘Nog altijd. Na zo veel jaar, na zo veel generaties. Ze voelen zich anders, voelen zich niet aanvaard. Er is al aangetoond hoe groot het racisme in de Belgische samenleving is. Dat werkt op hen in. Ze gaan hun identiteit in Turkije zoeken – niet het echte maar het ingebeelde Turkije, dat ze kennen van de Turkse satellietzenders. De standpunten die ze op die zenders horen nemen ze klakkeloos over. Ik ben in Turkije naar de universiteit geweest: daar leerden we kritiek te hebben op de Turkse status quo, op het geloof, op tradities. Dat hebben de Turkse jongeren in België niet meegekregen. Ze houden meer en onvoorwaardelijker van Turkije dan de jongeren in Turkije.’

De AKP kwam in 2002 aan de macht en introduceerde een nieuwe politieke cultuur in Turkije. Er kwam een socialer beleid, met nadruk op het geloof en met een regering die niet meer vanuit een ivoren toren bestuurde. Ook in België was de verandering snel merkbaar. Liet een Turkse minister zich vroeger nooit op de Haachtsesteenweg in Schaarbeek of in de mijncité van Beringen zien, dan bezochten AKP’ers het theehuis van Hassan. Ze zochten Turkse slachtoffers van misdrijven op en boden hun advocaten aan. Grote broer Metin Külünk ging hoogstpersoonlijk op visite bij de Turkse vrouw die bij een brand haar man en twee zonen had verloren, en legde bloemen op het graf van de Turkse man die in Verviers door een politiekogel om het leven was gekomen. Hoe meer Erdogan zich profileerde als een sterke leider die Turkije weer op de kaart zette, hoe meer de trots bij de Belgische Turken groeide. Aygün: ‘Turken hebben zo al veel respect voor autoriteit, maar een minister die zomaar langskwam? Zo’n klein gebaar raakte hen des te meer. Erdogan-aanhangers voelden zich plots belangrijk, hun zelfvertrouwen groeide. De Turken zijn hier altijd erg Turks gebleven, maar door de AKP voelen ze zich nog meer Turk dan twintig jaar geleden.’

‘Mijn zoon heet Tayyip’

Met het toenemende zelfvertrouwen onder de Erdogan-aanhangers groeide ook de kloof met de Turken die niet voor de AKP kiezen. Het angstklimaat dat in Turkije heerst sinds de AKP-regering journalisten, auteurs en opposanten vervolgt, werd ook in België voelbaar. In 2013, toen de samenwerking tussen Erdogan en Gülen uiteenspatte, gingen ook hier AKP-getrouwen hun kennissenkring afspeuren op zoek naar anti-Erdogan-uitspraken of sporen van Gülenisme.

De vorige week door WikiLeaks vrijgegeven AKP-mails leidden niet tot grote onthullingen, maar je ziet wel hoe bij sommige Turken langzaam een klikmentaliteit is ontstaan. Zo schreef een zekere Mehmet in november 2014 vanuit België aan de AKP dat hij overtuigd was dat onder anderen de toenmalige UETD-vicevoorzitter voor de Gülenbeweging werkte. ‘Ze briefen het FETO-netwerk (ofwel de ‘Fethullah Terreur Organisatie’, de benaming van Turkije voor het Gülen-netwerk, nvdr) over álles. Ik ben een fanatieke AKP’er, mijn zoon heet Tayyip.’ En, zo vroeg Mehmet nog, of de AKP deze belangrijke zaak dringend kon aan-pakken?

In dat angstklimaat was iedereen verdacht die niet pro Erdogan was, of hij nu Gülenist was of secularist. Landverraders werden ze genoemd, saboteurs van het nieuwe Turkije dat de president wilde opbouwen. In achterkamers vroegen Turkse diplomaten op fluistertoon aan leiders uit de Turkse gemeenschap om tegen die ongewenste sujetten op te treden. Dat maakte ook Kenan Erer mee toen hij moest vertrekken als presentator bij de Turkse radiozender Gold FM in Brussel: hij zou zijn Erdogan-kritiek te ver hebben gedreven. ‘In december vorig jaar vertelde de directeur van de zender me dat hij Turkse zakenmannen op bezoek had gekregen. Ze hadden hem aangemaand mijn programma te schrappen omdat het de Turken stoorde. Er waren al klachten geweest van luisteraars over mijn verontrustende uitspraken, maar de directeur had me telkens laten begaan. Dit keer keer had hij geen keuze: greep hij niet in, dan zouden alle Turkse handelaars en zakenlui worden aangemaand om geen reclametijd meer te kopen.’

Erer verliet Gold FM. En toch, zegt hij, was hij niet kritischer geweest voor Erdogan dan voor andere Turkse leiders. ‘Elke ochtend overliep ik de koppen van alle kranten in Turkije. Van uiterst rechtse titels over pro-Erdogan-media tot extreem-links. Ik stelde daar de nodige kritische vragen bij en vroeg mijn luisteraars om reacties. Vaak merkte ik wel dat sommigen verveeld zaten met mijn vragen. Bijvoorbeeld als het ging over de wapenleveringen van de Turkse overheid aan de IS in Syrië. Ze zeiden rechtuit dat ik bepaalde vragen niet mocht stellen, dat hun kinderen daardoor in de war raakten. Dan antwoordde ik dat het misschien wel mijn bedoeling was – die kinderen krijgen tenslotte hele dagen niets anders te horen en te zien dan Erdogan-propaganda.’

Na zijn vertrek bleef Erer alleen achter. Letterlijk. ‘De Erdogan-trouwe pers hier durfde niet over mijn situatie te schrijven. Niemand van de Belgisch-Turkse politici nam het openlijk voor me op. Terwijl het ging om een inbreuk op de persvrijheid: aan dat misdrijf tilt België toch zwaar? Ze waren wel misnoegd, die politici, maar tegelijk kreeg ik te horen: ‘Kijk, het gaat hier om ons kiespubliek: we kunnen niets doen.”

Wraakacties

Vroeger, in andere tijden, voetbalden ze nog samen: Turkse journalisten van de Erdogan-trouwe pers; de persattaché van de Turkse ambassade in Brussel, die vorige week opriep om alle Gülen-aanhangers aan te geven; en journalisten van de Gülen-gezinde krant Zaman Vandaag. ‘Nu praten ze niet meer met me’, zegt Zaman Vandaag-hoofdredacteur Mete Öztürk, zelf Gülen-aanhanger en een bekende figuur binnen de Turkse gemeenschap. ‘Of ze sturen dreigementen.’

De strijd tussen Gülen en Erdogan heeft een diepe kloof geslagen. Buur spreekt niet meer tegen buur, vader niet meer tegen zoon en de winkel van kruidenier Mustafa, de Gülen-aanhanger, wordt gemeden als de pest. De voorbije drie jaar is het anti-Gülen-discours in Turkije ongemeen ruw geworden. Iedere dag kon Öztürk in de Turkse pers lezen wat er over de Gülenisten werd gedacht: ‘Virus, kanker, gezwel: Erdogan en de zijnen gebruikten systematisch dat soort termen.’ Maar pas nu, na de mislukte staatsgreep, is hij voor het eerst echt bezorgd. ‘Ik loop rond met ogen in mijn rug. Gisteren was ik in Schaarbeek. Ik passeerde enkele Turken, we keken elkaar aan en ik dacht: ‘Zijn het AKP’ers, gaan ze mij herkennen, en zo ja: wat gaat er dan gebeuren?’ Mijn schoonzus baat een zaak uit in Heusden: die staat nu op Facebook als ‘Gülen-zaak’ gebrandmerkt. Moeten we wraakacties vrezen? Niemand is nog voor rede vatbaar. Fethullah Gülen heeft gezegd dat hij niets met de couppoging te maken heeft en dat hij zich zal neerleggen bij de resultaten van een internationaal onderzoek. Daar hou ik het ook bij.’

De gevolgen van het angstklimaat zullen zich nog lang laten voelen, zegt Öztürk. ‘De vraag zal rijzen of de Turken wel geïntegreerd zijn in België, waar onze loyauteit ligt en of die dubbele nationaliteit niet moet worden afgeschaft. Wij zullen daarmee geconfronteerd worden, niet Erdogan. Gisteren is in Beringen een jongen opgepakt omdat hij haatberichten had gepost op sociale media en met een brandbom had gedreigd. Wie gaat hem nu helpen? Erdogan? Ik vind het jammer dat al die mensen zich zo sterk laten leiden, zich zo laten mobiliseren. Ze worden misbruikt door een partij die uit is op politiek gewin. Maar ja, zo ziet de AKP het natuurlijk niet.’

DOOR AYFER ERKUL

‘Zolang de AKP er is, zullen de Turken in het buitenland nooit alleen zijn.’ Metin Külük (AKP)

‘Wij doen nooit iets uit eigen initiatief, wij wachten altijd op instructies.’ Basir Hamarat (UETD)

AKP’ers zochten Turkse slachtoffers van misdrijven op en boden hun advocaten aan.

‘Turkse zakenmannen maanden Gold FM in Brussel aan om mijn programma te stoppen. Het stoorde.’ Kenan Erer (presentator)

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content