‘Het beeld van de boze Erdogan tegen de modeldemocraten klopt niet’

'Erdogan is niet de handpop die de Amerikanen misschien wel hadden gewenst.' © REUTERS

Politicoloog en professor Dries Lesage (UGent) voelt zich eenzaam als opiniemaker over Turkije. Begrip vragen voor de vaak verguisde president Erdogan, dat doe je dezer dagen niet zonder hevige tegenreacties uit te lokken. Zeker niet als je ook nog met scherp schiet op de PKK, Fethullah Gülen en andere tegenstanders van de Turkse president. Gesprek met een academicus, vertrouwd en getrouwd met de Turkse zaak.

Dries Lesage (39) verdiept zich bij het Ghent Institute for International Studies in multilaterale samenwerking, globalisering en internationale belastingpolitiek. Relevante onderwerpen, zeer zeker. Toch loopt hij in de kijker met een naar eigen zeggen uit de hand gelopen hobby. Turkije, het thema is hem met de liefde in de schoot gevallen. Lesage is getrouwd met gewezen Groen-senator en advocate Meryem Kaçar. Recent nog mocht hij bij Werner Trio op Klara een uur lang de Turkse binnen- en buitenlandse politiek fileren. Ook daar kon de perceptievraag niet achterwege blijven. Aan Dries Lesage kleeft het etiket van een Erdogan-supporter, een stempel dat hij overigens resoluut afwijst. Toch blijft de vaststelling: zowel in kloeke opiniestukken als in schotschriften op sociale media gaat hij dwars in tegen een wijdverspreide opinie over het Turkse staatshoofd: autoritair, islamist, maakt gemene zaak met IS in Syrië, instrumentaliseert de oorlog met de Koerdische PKK voor eigen electoraal gewin. Zelden staat AKP-leider Recep Tayyip Erdogan in een gunstig daglicht.

U dient de Erdogan-critici geregeld van repliek. Is het dan verwonderlijk dat u als een Erdogan-aanhanger wordt afgeschilderd?

DRIES LESAGE:(zucht) Ik ben me bewust van dat imago, maar ik snap niet waarop het gebaseerd is Ik heb sinds 2013 een zevental opiniestukken over Turkije geschreven, en daarnaast post ik weleens een snel commentaar op Facebook. Dat zijn geen wetenschappelijke analyses, ik probeer alleen de hiaten te vullen in de Turkijeberichtgeving in de mainstream media. Sommigen leggen dat uit als een vorm van partijdigheid. Ten onrechte: in mijn opiniestukken, lezingen en interviews heb ik scherpe kritiek gegeven op Erdogan en zijn partij, de AKP, ik heb hem zelfs vergeleken met Berlusconi en Poetin. Maar inderdaad, ik wijs ook op de even ondemocratische praktijken die zijn tegenstanders erop na houden. En ik probeer te begrijpen waarom de helft van de Turken hem nog altijd steunt. Sommigen schrijven dat toe aan de achterlijkheid van de Turkse kiezers, maar dat vind ik al te gemakkelijk.

U schuwt de scherpe woorden niet. Journalisten of opiniemakers die naar uw smaak eenzijdige kritiek op Erdogan spuien, zijn ofwel onwetend ofwel behept met een verborgen agenda. Waterdragers voor de PKK of voor Fethullah Gülen, de Turkse predikant en mediatycoon die vanuit zijn Amerikaanse ballingschap zijn vroegere bondgenoot Erdogan belaagt. Zit het zo hoog?

LESAGE: Ja, want dit is nieuwsmanipulatie. Dan kom je al eens scherp uit de hoek, zeker op een snel medium zoals Facebook. Maar ik vind het ook echt beangstigend hoe de westerse media in hun Turkijeverslaggeving essentiële elementen onderbelichten of zelfs helemaal verdoezelen. Ik heb het dan over de Gülen-beweging, de kemalistische oppositie, de Koerdische terreurbeweging PKK en haar politiek verlengstuk HDP, en zelfs over de extreemlinkse DHKP-C die nog altijd aan de lopende band aanslagen pleegt.

Geef eens een voorbeeld.

LESAGE: Neem nu een figuur zoals Zekeriya Öz, de beruchte procureur die in december 2013 een grootschalig corruptieonderzoek tegen Erdogan, diens zoon en enkele AKP-kopstukken heeft gelanceerd. Öz, voor een goed begrip, wordt algemeen aan Gülen gelinkt. Nu is de Turkse justitie net zoals de Turkse politiek een krabbenmand van elkaar naar het leven staande clans. Öz werd op zijn beurt door pro-Erdogan-elementen vervolgd, onder meer voor het knoeien met bewijsmateriaal. Hij heeft het onderspit gedolven en is naar het buitenland gevlucht. In de westerse media wordt hij sindsdien als een slachtoffer opgevoerd, de dappere magistraat die zich tegen dictator Erdogan verzette en daar een zware prijs voor moest betalen.

Daar heeft het toch alle schijn van?

LESAGE: Niet als je zijn verleden kent. Kijk, tot voor enkele jaren zaten in Turkije meer journalisten gevangen dan in China en Iran samen. Veel van die journalisten werden opgesloten tijdens de Ergenekon-zaak die Turkije van 2008 tot 2011 in de ban hield. Die zaak, genoemd naar een geheim seculier genootschap dat een staatsgreep zou hebben beraamd, heeft aanleiding gegeven tot een reeks processen. Niet alleen tegen journalisten, het waren in de eerste plaats topmilitairen die werden geviseerd, naast opposanten, academici en zakenlui. En wie was de procureur die al die journalisten en andere vermeende samenzweerders in de nor heeft gedraaid?

Zekeriya Öz?

LESAGE: Precies! Goed om te weten: Öz en zijn vermeende mentor Fethullah Gülen waren in die periode nog dikke vrienden met Erdogan. Ze zaten op dezelfde golflengte, twee moslimleiders die samen streden tegen fanatieke, kemalistische krachten binnen het overheidsapparaat die weigerden de verkiezingsoverwinning van de AKP te respecteren. Gülens bekendste internationale krant Zaman was zowat de cheerleader van de Ergenekon-zaak. Dat weten de westerse media, dat weten vooral ook de correspondenten van toonaangevende nieuwshuizen zoals The New York Times, The Economist en Der Spiegel. Ze hebben destijds zelf schande geroepen over de arrestatie van journalisten, en geschreven hoe Öz en zijn team bewijsmateriaal zoals geluidsopnames manipuleerden om tegenstanders in de val te lokken. Waarom zijn ze dat vergeten? Waarom is Öz plotseling een integer procureur wanneer hij met dezelfde methodes Erdogan aanvalt? Hoe komt het trouwens dat de Gülen-beweging ineens een baken van vrijheid en democratie wordt genoemd? Ik vind dat weinig consequent.

Hoe is de breuk tussen Erdogan en Gülen ontstaan?

LESAGE: In westerse media lees je maar één versie: Gülen zou zich na de Gezipark-protesten in de zomer van 2013 hebben gerealiseerd dat Erdogan al te autoritair werd. Toen hij dat ging aanklagen, werden zijn aanhangers vervolgd. Maar er is nog een andere, minstens even plausibele theorie, die van een vuile oorlog tussen rivaliserende elites. De intellectuele Gülen wilde de volkse, wat boerse Erdogan gebruiken om zelf de macht te veroveren. Hij heeft de ambitieuze Erdogan echter onderschat, en daardoor is de relatie stukgelopen. Het is in feite al ontploft toen procureurs in februari 2012 Erdogans chef van de staatsveiligheid, Hakan Fidan, wilden oppakken. Fidan had zogezegd banden met de PKK, maar Erdogan en vele anderen zagen er een manoeuvre van Gülen in. Die blijft een machtsfactor van belang. Niet alleen de AKP maar ook de kemalistische oppositie maakt zich zorgen over de infiltratie van de media en het staatsapparaat. De gülenisten zijn ook erg actief in de diaspora.

Ook in België?

LESAGE: Gülen zit achter de bekende Lucerna-scholen, en hij sponsort een leerstoel interculturele studies in Leuven. De beweging heeft hier een grote achterban, we hebben zelf vele gülenisten in onze kennissenkring. Goede mensen, ze hebben niks te maken met de machtsstrijd in Turkije.

Niet de machtsstrijd met Gülen maar de oorlog met de PKK beheerst het nieuws. Naast tientallen soldaten en PKK-strijders zijn sinds vorige zomer al meer dan 200 burgers omgekomen. Mensenrechtenorganisaties hebben felle kritiek op het Turkse leger. In Cizre mochten ambulanciers niet uitrukken om burgers uit een ingestort flatgebouw te redden. Wat denkt u daarvan?

LESAGE: Tragisch, ook al krijgen we weinig objectieve informatie uit het conflictgebied. Als een leger een grootschalige operatie voert tegen honderden zwaarbewapende strijders in een stadsguerrilla, dan zijn schendingen van mensenrechten blijkbaar onvermijdelijk. Maar ook hier vind ik de berichtgeving tendentieus. Een vraag die veel te weinig wordt gesteld, is wie deze nieuwe escalatie heeft uitgelokt. Er was immers een veelbelovend vredesproces aan de gang, onder impuls nota bene van Erdogans AKP die als eerste regeringspartij ooit de hand gereikt heeft aan de Koerden. Het zag er goed uit, zeker nadat de PKK-leider Öcalan in de zomer van 2013 zijn strijders vanuit zijn gevangenis had opgeroepen zich naar Iraaks Koerdistan terug te trekken. Erdogan was dan ook populair bij de Koerden, bij de presidentsverkiezingen van 2014 behaalde hij zowat de helft van alle Koerdische stemmen.

Een populaire analyse is deze: Erdogan heeft zelf het vredesproces opgeblazen. Uit balorigheid omdat de linkse, pro-Koerdische HDP bij de parlementsverkiezingen van juni 2015 zijn plan heeft gedwarsboomd om via een grondwetswijziging een presidentieel regime te vestigen. Bovendien had hij al zijn krediet bij de Koerden verspeeld door toe te kijken hoe Islamitische Staat hun volksgenoten in de Syrische grensstad Kobani uitmoordde. Plausibel?

LESAGE: Ik beweer niet dat beide factoren geen rol hebben gespeeld, maar ik zie me alweer verplicht een kanttekening te plaatsen. Het klopt niet dat de harteloze Turken hun grens gesloten hielden voor de vluchtelingen uit Kobani. Ze hebben iedereen binnengelaten, weliswaar na screening. Het Turkse leger is de Koerden in Kobani niet ter hulp geschoten, dat is waar. Wat had men ook gedacht? De Koerdische strijders waren allemaal PKK’ers of Syrisch-Koerdische PKK-bondgenoten. Strijders dus van een terreurbeweging die al dertig jaar oorlog voert tegen de Turkse staat en nog altijd weigert een vredesakkoord te sluiten.

Zegt u daarmee dat de PKK het vredesproces heeft opgeblazen?

LESAGE: Daar zijn vele aanwijzingen voor. Ondanks het wapenbestand van Öcalan is de PKK blijven doorgaan met zijn machtsopbouw. De wapens waarmee honderden strijders hun stadsguerrilla voeren, zijn niet uit de lucht komen vallen.

Het is de PKK niet alleen om Koerdische rechten te doen, maar vooral om de macht. Die kunnen ze niet veroveren via vrije, democratische verkiezingen. Ik ben er vrij zeker van dat een meerderheid van de Koerden de PKK niet steunt, ondanks de legitimiteit die ze als historische verzetsbeweging geniet. Vrede past dus niet in hun kraam, ze willen Turkije destabiliseren om een autonome regio te creëren naar het voorbeeld van Iraaks en Syrisch Koerdistan. De rol van Öcalan in dat alles is onduidelijk. Was de wapenstilstand uit 2013 vooral een poging om zijn eigen vel te redden? Is hij de controle over zijn achterban kwijt? Cemil Bayik, de militaire leider van de PKK, heeft daarover een interessante uitspraak gedaan. ‘Öcalan beslist over vrede,’ zei hij vanuit zijn hoofdkwartier in het Iraakse bergmassief Qandil, ‘maar wij beslissen over oorlog.’

Reageert de PKK niet gewoon op het geweld van het Turkse leger? De opstand escaleerde niet toevallig na de bloedige aanslag op Koerdische Syriëvrijwilligers in Suruç. Volgens vele Koerden, onder wie HDP-leider Demirtasj, het werk van de Turkse geheime diensten. Zelfs de dubbele zelfmoordaanslag van 10 oktober in Ankara waarbij 102 voornamelijk Koerdische en linkse betogers het leven verloren, wordt door AKP-tegenstanders aan Erdogan toegeschreven.

LESAGE: Ik ken dat narratief. Erdogan die de zwaarste aanslag uit de Turkse geschiedenis orkestreert om chaos te creëren en zich als sterk leider te profileren, om vervolgens te doen wat in juni mislukte, de parlementsverkiezingen te winnen. Hoe ver kun je het gaan zoeken? Erdogan had juist Koerdische stemmen nodig om die herverkiezingen te winnen. Dan is zo’n aanslag wel het domste wat je kunt doen. Erdogan heeft in november trouwens effectief heel wat Koerdische stemmen van de HDP teruggewonnen. Hij is er dus in geslaagd hen ervan te overtuigen dat de IS achter die vreselijke aanslag zat. Dat is ook erg aannemelijk, de aanslag was een poging van de IS om de Koerden tegen Erdogan op te ruien en Turkije te destabiliseren.

Niet alleen het geweld in Zuid-Oost-Turkije baart mensenrechtenorganisaties zorgen. Het regent inktzwarte rapporten over de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting. Zo zitten er twee journalisten van Cumhuriyet vast omdat ze beelden van Turkse wapensmokkel naar Syrië hebben gepubliceerd. Ook de ondertekenaars van de petitie Academics for Peace worden vervolgd. Erdogan heeft duidelijk geen gülenistische procureur nodig om critici achter de tralies te draaien.

LESAGE: Het vervolgen van die academici is schandalig. Ik heb dat klaar en duidelijk veroordeeld, maar er ook aan toegevoegd dat ik de inhoud van die petitie evengoed schandalig vind. Want je moet het maar doen, een petitie opstellen tegen de oorlog in Koerdistan waarin alle verantwoordelijkheid op de AKP-regering wordt afgeschoven terwijl de PKK volledig uit de wind wordt gezet. Wat die twee journalisten van Cumhuriyet betreft, daar slaat Erdogan de bal compleet mis. Ik begrijp dat een staat de operaties van zijn geheime dienst onder de pet wil houden, zeker in een regio als het Midden-Oosten. Welnu, zorg dan dat die geheimen beter worden bewaakt, maar vervolg alstublieft geen journalisten die alleen maar hun werk doen. Dat is het probleem met Erdogan, hij maakt veel te gretig gebruik van allerlei antiterreurwetten. Maar anderzijds kan ik de overgevoeligheid voor de media begrijpen in een land waar alle kranten gebonden zijn aan een politieke zuil en media-ethiek onbestaand is. Op de onthullingen van Cumhuriyet viel niks af te dingen. Maar als ze daar zonder enig bewijs aan toevoegen dat die wapens voor de IS bestemd waren, dan spreken we van stemmingmakerij die helaas door de westerse media kritiekloos wordt gevolgd.

Het grote mediacomplot tegen Erdogan loopt als een rode draad door dit gesprek. Waarom zouden westerse media zich daaraan bezondigen?

LESAGE: Een zucht naar simplisme. Aan de ene kant de boze Erdogan die Turkije naar de dictatuur leidt. Aan de andere kant de oppositie, allemaal modeldemocraten en slachtoffers. Dat beeld slaat hier aan. Als het over Turkije gaat, willen we toch vooral onze vooroordelen en onze westerse, liberale superioriteit bevestigd zien. Het thema van de barbaarse Turk gaat ook al zeshonderd jaar mee. Maar er is meer aan de hand, vooral in de Angelsaksische pers. Of is het normaal dat een extreemlinkse, PKK-gezinde politicus zoals Demirtasj door The New York Times en zelfs de liberale Economist als een politieke rockster wordt bejubeld?

Wat is er dan aan de hand?

LESAGE: Velen zien daarin de hand van Gülen. Dat zou onderzocht moeten worden, maar het is een feit dat Gülen goede entrees heeft in Washington en Brussel en veel invloed heeft in allerlei westerse denktanks. Dat hij model staat voor een prowesterse islam, helpt daarbij. Er bestaat zoiets als een microkosmos waarin westerse en Turkse journalisten en opposanten elkaar vinden. Zie het niet als een samenzwering, maar wel als een milieu waarin ideeën voor een regimewissel convergeren.

Waarom zouden de Amerikanen Erdogan, staatshoofd van een NAVO-lid en bondgenoot, willen dwarsbomen?

LESAGE: Erdogan is helemaal niet de handpop die de Amerikanen misschien wel hadden gewenst. Hij is de eerste Turkse leider die een eigen koers vaart, met de brandende ambitie zijn land op het niveau te tillen van regionale grootmachten zoals Duitsland, Frankrijk en Engeland. Dat verklaart een deel van zijn populariteit, veel Turken vinden de slaafse onderwerping aan de westerse bondgenoten vernederend. In het collectief geheugen zitten pijnlijke beelden. Premier Ecevit op audiëntie bij de Amerikaanse president, onderdanig als een schoothondje. Daartegenover staat Erdogan die Obama een speels kneepje in de wang geeft. Turken smullen van zo’n beeld. Het probleem met Washington? Het is een hypothese, maar wellicht heeft Erdogan zijn eigengereidheid op een voor de Amerikanen ongepaste manier geuit.

Zijn bemoeienis met de jongste Gaza-oorlog?

LESAGE: Dat heeft er zeker ingehakt. Er was de affaire van de Mavi Marmara, het Turkse hulpkonvooi dat door de Israëli’s is geënterd. En er was het veelbesproken incident in Davos, waar Erdogan eerst Shimon Peres de huid heeft vol gescholden om vervolgens met slaande deuren weg te lopen. In Ankara werd hij als een volksheld ontvangen, maar in Washington had hij geen punten gescoord. Kort daarna kreeg Erdogan ook nog het lumineuze idee om samen met de Braziliaanse president Lula da Silva – ook al geen lieveling van de Amerikanen – de nucleaire problemen van Iran op te lossen. Kun je nagaan hoe enthousiast de Amerikanen daarover waren.

Wat vindt u van de vluchtelingendeal die Turkije en Europa hebben gesloten?

LESAGE: Complete nonsens. 3 miljard euro is peanuts, veel te weinig om meer dan 2,5 miljoen vluchtelingen op te vangen en integreren. Het is ook onzin te verwachten dat Turkije de Syrische vluchtelingenstroom kan stoppen. Aan de grens staan er op dit moment weer 70.000 uit Aleppo te wachten. Erdogan heeft die deal alleen aanvaard om er bij de verkiezingen in november mee te scoren. Met succes: Merkel die bij hem een knieval komt maken en belooft de visumplicht voor Turken af te schaffen, dat heeft electoraal geloond.

Tot pakweg vijf jaar geleden was Erdogan een sensatie: de leider die Turkije op weg naar de EU zette, die vrede met de Koerden sloot, die voor een spectaculaire economische groei zorgde. Nu kennen we Erdogan vooral als een autoritair leider die voor een sluipende islamisering van Turkije staat. Waar is het mis gelopen met zijn internationaal imago?

LESAGE: Ik ga niet herhalen wat ik over de vertekende beeldvorming heb verteld. Maar islamisering? Dat wordt fel overdreven, ik kan me van de AKP alleszins geen enkel voorstel tot het invoeren van de sharia herinneren. Natuurlijk, voor overtuigde kemalisten was het toelaten van een hoofddoek aan de universiteit al een reden om een staatsgreep te plegen. Ongelooflijk als je bedenkt dat aan deze universiteit in Gent nog nooit iemand over een hoofddoek is gestruikeld. Dat hij autoritair wordt, vind ik daarentegen een reëel probleem. Zijn plannen om een presidentieel regime te vestigen, zouden ook de AKP-aanhangers bezorgd moeten maken. Maar zoals gezegd, veel van zijn ondemocratisch gedrag wordt door het ondemocratisch gedrag van zijn tegenstanders uitgelokt. En verlies ook de context niet uit het oog. Turkije ligt in een zeer woelige regio en heeft zelf een erg bewogen geschiedenis. De eerste democratisch verkozen premier werd in 1961 door het leger afgezet en opgeknoopt, dat is Erdogan niet vergeten. Trouwens, zowel de kemalisten als Gülen hebben al geprobeerd hem af te zetten. De Turkse politiek is een jungle. Je sluit je tegenstanders op of je vliegt zelf in de gevangenis, daar komt het in feite op neer.

Is Erdogan werkelijk de Turkse Poetin?

LESAGE: Ik heb die vergelijking zelf vaak gemaakt, maar in feite gaat ze niet helemaal op. Poetin heeft veel meer macht, hij heeft alle binnenlandse oppositie doodgeknepen. Erdogan daarentegen wordt van alle kanten belaagd. Ik weet niet of hij het zelf ambieert, maar we kunnen alleen hopen dat hij nooit zo veel macht vergaart als Poetin.

De Turkse diaspora leeft intens mee met de politiek in het moederland, vooral de Koerdische kwestie is een twistappel. Voelt u dat als opiniemaker met uitgesproken meningen?

LESAGE: Jawel, en ik voel me soms eenzaam. Het zou fijn zijn mochten ook de mainstream media wat evenwichtiger over Turkije berichten. De reacties op sociale media zijn tot daar aan toe. Erger zijn de roddels waarbij men niet de bal maar de man speelt.

De man en ook de vrouw van de man?

LESAGE: Meryem wordt er vaak bij gesleurd. Terwijl het net een voordeel is wanneer een academicus via zijn privéleven een gemeenschap en een land van binnenuit kent. Ik ben gelukkig nooit bedreigd, op één mineur geval na. Nochtans zijn ook gewapende groepen zoals PKK, DHKP-C en de Grijze Wolven hier actief. Het federaal parket heeft recent nog een verontrustend rapport over de PKK gepubliceerd (zie kader). Ze persen winkeliers af, ronselen jongeren voor de strijd, hebben een opleidingskamp in de Oostkantons. Straffe kost waarover onze media alweer nauwelijks hebben bericht. In België maak ik me weinig zorgen, maar omdat ik Turkije ook als academicus wil opvolgen, zal ik er nog vaak heen moeten. Dan is het geen prettige gedachte dat je in het vizier van terroristische groepen loopt.

DOOR ERIK RASPOET

‘De eerste democratisch verkozen premier werd in 1961 door het leger afgezet en opgeknoopt, dat is Erdogan niet vergeten.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content